بررسی ساختمان تصویرهای غزل های دوره بازگشت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران (نویسندة مسئول)

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجه، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

عموم قضاوت­ها در خصوص کیفیت شعر دوره­ی بازگشت کلّی و فرضی است و اثبات آن­ها نیاز به بررسی بیشتر و دقیق­تری دارد. ساختمان تصویر شعری، اجتماعی است از مصالح بلاغی گوناگونی که محصول نگاه و زبان خاص هر شاعر است؛ به دیگر بیان، ماحصل تجزیه­ی هندسه­ی یک تصویر شعری، هنرسازه­های مختلفی خواهد بود که در تکوین آن سازه نقش داشته­اند. یکی از ابزارهای بایسته برای بررسی موشکافانه، دانش سبک­شناسی است که با دو مختصه­ی بسامدگیری و قیاس، سنجه­ی خوبی برای بررسی شعر شاعران هر دوره است. پژوهش حاضر که به شیوه­ی کمّی ـ آماری و با رویکردی سبک­­شناختی نوشته شده­است، با بررسی هندسه­ی تصویرهای غزل­های شش شاعر برجسته­ی دوره­ی بازگشت (مشتاق اصفهانی، هاتف اصفهانی، آذر بیگدلی، سروش اصفهانی، صبای کاشانی و فتح­الله­خان شیبانی) می­کوشد تا ضمن پرهیز از کلی­گویی­های رایج در خصوص شباهت شعر شاعران دوره­ی بازگشت به شعر شاعران سبک­های پیشین، با ارائه­ی آماری دقیق و روشن از مقدار بهره­گیری هر شاعر از هنرسازه­های منفرد و ترکیبی، سوای تعیین سطح و کیفیت ساختمان تصویرها به لحاظ سادگی یا پیچیدگی­، به قیاس هندسه­ی تصویرهای غزل­های شاعران این مکتب با سازه­ی تصویرهای شاعران سبک­های عراقی و هندی بپردازد. نتایج این جستار نشان می­دهد که هرچه از سبک هندی (و عصر صفوی) دور و به دوره­ی قاجار نزدیک­ می­شویم، از شمار هنرسازه­های ترکیبی و درصد پیچیدگی تصویرها کاسته و بر مقیاس هنرسازه­های منفرد و تصویرهای ساده افزوده می­گردد؛ برای نمونه، سازه­ی تصویرهای غزلیات مشتاق (نخستین و نزدیک­ترین شاعر این پژوهش به سبک هندی) با هندسه­ی تصویرهای غزلیات دیگر شاعران این جنبش تفاوت داشته و در ردیف ساختمان تصویرهای سبک عراقی قرار می­گیرد، امّا ساختمان تصویرهای غزل­های شیبانی بسیار ساده­تر از سازه­ی تصویرهای غزل­های دیگر شاعران این نهضت و هم­چنین شاعران سبک­های عراقی و هندی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Examining the structure of images in the sonnets of the return period

نویسندگان [English]

  • Mostafa Mirdar Rezaei 1
  • Farzad Baloo 2
1 Assistant Professor, Persian Language and Literature, University of Guilan, Rasht, Iran: Correspondence author
2 Associate Professor, Persian Language and Literature, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
چکیده [English]

The general judgments regarding the quality of the poetry in the return period are general and hypothetical, and their proof needs more and more detailed investigations. The structure of the poetic image is a collection of various rhetorical materials that resulted by the special vision and language of each poet; In other words, the result of analyzing the geometry of a poetic image will be various art structures that have played a role in the formation of that structure. One of the necessary tools for a thorough examination is the knowledge of stylistics, which, with its two characteristics of frequency and analogy, is a good criterion for examining the poetry of poets of any period. The current research, which is written in a quantitative-statistical way and with a stylistic approach and by examining the geometry of the images of the sonnets of six prominent poets of the return period (Mushtaq Esfahani, Hatef Esfahani, Azar Bigdeli, Soroush Esfahani, Sabai Kashani and Fethullah Khan Shibani), tries to avoid common generalizations regarding the similarity of the poetry of the poets of the period of return to the poetry of the poets of the previous styles, by presenting accurate statistics and It is clear about the amount of use of individual and combined artistic structures by each poet, apart from determining the level and quality of the structure of the images in terms of simplicity or complexity, by comparing the geometry of the images of the sonnets of the poets of this literary school with the structure of the images of the Iraqi and Indian style poets. The results of this research show that as we move away from the Indian style (and the Safavi era) and get closer to the Qajar period, the number of composite artworks and the percentage of complexity of the images decrease and the scale of individual artworks and images decreases. It is simply added; For example, the structure of Mushtaq's lyrical images (the first and closest poet of this research to the Indian style) is different from the geometry of other poets' lyrical images of this movement and is placed in the same line as the structure of Iraqi style images, but the structure of lyrical images Shibani's poems are much simpler than the structure of the images of other poets of this movement, as well as Iraqi and Indian poets.

کلیدواژه‌ها [English]

  • return period
  • style
  • image
  • sonnet
  • single and combined works of art
ـ آرین‌پور، یحیی (1350)، از صبا تا نیما، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های حبیبی.
ـ آذر بیگدلی، لطفعلی‌بیگ (1366)، دیوان آذر بیگدلی، به کوشش و اهتمام حسن‌ سادات ناصری و غلامحسین بیگدلی، تهران: چاپخانۀ علمی (جاویدان).
ـ ابراهیمی، مختار (1392)، قاآنی شیرازی در مکتب بازگشت در دورۀ قاجار، فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی (ادب و عرفان)، سال 4، شمارۀ 14، صص 45-62.
ـ باوان‌پوری، مسعود (1398)، تأثیر قرآن کریم بر شعر هاتف اصفهانی، دوفصـلنامۀ زبان و ادبیـات فـارسـی دانـشـگاه آزاد اسـلامی واحـد فســا، سال 10، شمارۀ 2، صص 49-61.
ـ تجربه‌کار، نصرت (1350)، سبک شعر در عصر قاجاریه، مشهد: توس.
ـ جعفری امیرآباد، صغری (1394)، بررسی سبک‌شناختی غزلیات هاتف اصفهانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه محقّق اردبیلی.
ـ جهانی، محمّدتقی و سوسن جعفرزاده (1399)، بررسی سبک‌شناسانه (سطح ادبی) در قصاید فتحعلی‌خان صبای کاشانی، ششمین همایش ملّی پژوهش‌های نوین در حوزۀ زبان و ادبیات ایران، تهران، https://civilica.com/doc/1042109.
ـ حسن‌پور‌ آلاشتی، حسین (1384)، طرز‌ تازه، تهران: سخن.
ـ حسن‌پور ‌آلاشتی، حسین، مصطفی میردار رضایی و راحیل محمّدی ده‌عبّاسانی (1397)، بررسی نقش شگردهای کنایه‌محور در تصویرسازی براعت استهلال‌های نفثه‌المصدور، فصلنامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، سال 9، شمارۀ 17، صص 107-140.
ـ حق‌جو، سیاوش (1390)، طرف وقوع و شگردهای ادبی ناشناخته، فصلنامۀ جستارهای ادبی، سال 2، شمارۀ 4.
ـ حق‌جو، سیاوش و مصطفی میردار رضایی (1397)، بررسی یکی از راه‌های بیگانه‌سازی در سبک هندی (مطالعۀ موردی: غزل‌های صائب)، فصلنامۀ فنون ادبی، سال 10، شمارۀ 1، صص 50-70.
ـ حق‌جو، سیاوش و مصطفی میردار رضایی (1393)، گونه‌ای کنایۀ آمیغی در غزل صائب، فصلنامۀ فنون ادبی، سال 6، شمارۀ 2، صص 69-84.
ـ خاتمی، احمد (1371)، پژوهشی در سبک هندی و دورۀ بازگشت ادبی، تهران: بهارستان.
ـ خاتمی، احمد (1373)، تاریخ ادبیات ایران در دورۀ بازگشت ادبی، ج2، تهران: پایا.
ـ ریپکا، یان (1383)، تاریخ ادبیات ایران، ج1، ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، تهران: سخن.
ـ زرّین‌کوب، عبدالحسین (1383)، از گذشتۀ ادبی ایران، چ2، تهران: سخن.
ـ شجیعی، پوران (بی‌تا)، سبک شعر پارسی در ادوار مختلف به سبک خراسانی، شیراز.
ـ سروش اصفهانی، میرزا محمّدعلی‌خان (1339)، دیوان سروش اصفهانی،ج1، با مقدّمۀ جلال‌الدّین همایی، به اهتمام محمّدجعفر محجوب، تهران: امیرکبیر.
ـ شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1378)، ادوار شعر فارسی، ترجمۀ حجت‌الله اصیل، تهران: نی.
ـ شمس لنگرودی، محمّد (1372)، مکتب بازگشت: بررسی شعر دوره‌های افشاریه، زندیه، قاجاریه، تهران: مؤلّف.
ـ شمیسا، سیروس (1382)، سبک‌شناسی شعر، چ6، تهران: فردوسی.
ـ شیبانی، فتح‌الله‌خان (1393)، آثار فتح‌الله‌خان شیبانی، به کوشش علیرضا شانظری، تهران: میراث مکتوب.
ـ صاعد، محمّدعلی (1377)، نگاهی تطبیقی به غزل‌های صائب و مشتاق (بازگشت؟!)، فرهنگ اصفهان، شمارۀ 7 و 8، صص 111-123.
ـ صبا، محمّدمظفر حسین (1343)، تذکرۀ روز روشن، تصحیح و تحشیۀ محمّدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران: رازی.
ـ صبا، فتحعلی‌خان (1341)، دیوان ملک‌الشّعرا فتحعلی‌خان صبا، تصحیح محمّدعلی نجاتی، تهران: چاپخانۀ سپهر.
ـ عوض‌پور، سیمین و علی‌اصغر محمودی (1396)، صور خیال در غزلیات هاتف اصفهانی، نشریۀ ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شمارۀ 53، صص 115-132.
ـ فروغی بسطامی (1376)، دیوان، با مقدّمۀ سعید نفیسی، به کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران: روزنه.
ـ محجوب، محمّدجعفر (1350)، سبک خراسانی در شعر فارسی: بررسی مختصّات سبکی شعر فارسی از آغاز ظهور تا پایان قرن پنجم هجری، تهران: دانش‌سرای عالی.
ـ محمودی، ماندانا (1392)، تحقیق در دیوان مشتاق اصفهانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان،.
ـ مرادی، منصوره (1388)، بررسی سبکی شعر سروش اصفهانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه علّامه طباطبایی.
ـ مشتاق اصفهانی (1320)، دیوان مشتاق، تصحیح حسین مکّی، چ1، تهران: کتاب‌فروشی مروّج.
ـ میرداررضایی، مصطفی (1391)، ابعاد کنایه در غزلیات صائب، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران.
ـ یرداررضایی، مصطفی (1397)، فرایند تکوین و تکامل تصویر در شعر فارسی، رسالۀ دکتری، دانشگاه مازندران.
ـ یرداررضایی، مصطفی (1400)، نارسایی بیان سنّتی در تحلیل هندسۀ تصویرهای شعر بیدل، دوفصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، سال 29، شمارۀ 90، صص 247-269.
ـ میردار رضایی، مصطفی و سیاوش حق‌جو (1399)، سبک‌شناسیِ مقایسه‌ای مثنوی‌های مصیبت‌نامه و منطق‌الطیر عطّار و مثنوی معنوی (مطالعۀ موردی: شگردهای شعری)، فصلنامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، سال ۱۱، شمارۀ 21، صص 387-414.
ـ هاتف اصفهانی، سیداحمد (1362)، کلیات دیوان هاتف اصفهانی (شامل قصاید و غزلیات و ترجیعات و مثنویات)، تصحیح و مقدمۀ محمّد عباسی، تهران: کتاب‌فروشی فخر رازی.