بررسی سیر تحوّل افعال پیشوندی گویش دیباجی از منظر دستوری‌شدگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبانشناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران (نویسندة مسئول)

2 استادیار زبانشناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

هدف پژوهش حاضر، بررسی سیر تحوّل تاریخی افعال پیشوندی گویش دیباجی است. یکی از مهم‌ترین پدیده‌ها در دگرگونی زبان‌ها پدیدۀ دستوری‌شدگی است که طی آن، مقولات واژگانی به تکواژهای دستوری تبدیل شده یا مقولات دستوری، دستوری‌تر و مقیّدتر می‌شوند. فرایند عکس دستوری‌شدگی، دستوری‌زدایی نام دارد. در مقالۀ حاضر، روند تحوّل افعال پیشوندی گویش دیباجی را بررسی می‌کنیم تا به پاسخ این پرسش دست ‌یابیم که آیا در سیر تحوّل افعال پیشوندی گویش مذکور، دستوری‌شدگی رخ داده است یا اینکه این افعال، دستخوش دستوری‌زدایی شده‌اند. برای رسیدن به پاسخ این پرسش، ناگزیر به بررسی تحوّل پیشوندهای فعلی و پیدایش این افعال در دوره‌های گذشته پرداختیم و بر اساس مطالعۀ متون کهن زبان‌های ایرانی نشان دادیم پیشوندهای این افعال در دورۀ باستان، اقلام واژگانی بوده‌اند که در معرض مقوله‌زدایی قرار گرفته و با به‌ دست‌ آوردن نقش دستوری و تبدیل‌شدن به وند، به‌شکل کنونی درآمده‌اند. سپس با ارائۀ تحلیلی نشان خواهیم داد که در اتّصال پیشوندهای قاموسی به افعال بسیط و شکل‌‌گیری افعال پیشوندی، فرایند دستوری‌زدایی رخ داده است. روش انجام این پژوهش از نوع توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است و داده‌های پژوهش به‌صورت میدانی، از مصاحبۀ با گویشوران این گونۀ زبانی جمع‌آوری شده است. در این پژوهش، بیش از سیصد فعل پیشوندی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Study of the evolution of prefixal verbs in Dibaji dialect from the perspective of grammaticalization

نویسندگان [English]

  • Havva Haj eidi 1
  • Gholam Reza Dinmohammadi 2
1 PhD student of Linguistics, University of Tehran, Tehran, Iran: Corresponding Author
2 Assistant Professor of Linguistics, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The aim of the present study is to examine the historical evolution of the prefixal verbs in Dibaji dialect. One of the important factors in the evolution process of languages is grammaticalization, in which lexical categories become grammatical morphemes or grammatical categories become more restricted than before. The reverse process is called degrammaticalization.
In the present article, we intend to examine the evolution of prefixal verbs in Dibaji dialect and find the answer to the question whether grammaticalization occurred during the change of the prefixal verbs of this dialect or these verbs were degrammaticalized. In order to answer this question, we examine the evolution of verbal prefixes and the formation of these prefixal verbs over time. Studying the ancient texts of Iranian languages, we indicate that the prefixes of these verbs were lexical items in the ancient period, which were decategorized and evolved into current forms by acquiring a grammatical role and changing into affixes. Then, we indicate that the degrammaticalization process has occurred by attaching verbal prefixes to simple verbs and the formation of prefixal verbs.
In this research, more than 300 prefixal verbs were collected and analyzed in a descriptive, analytical and comparative way.

کلیدواژه‌ها [English]

  • prefixal verbs
  • verbal prefixes
  • degrammaticalization
  • grammaticalization
  • Dibaji dialect

مراجع

-­ آموزگار، ژاله و احمد تفضّلی (1382)، زبان پهلوی، چ4، تهران: معین.
- آموزگار، ژاله و احمد تفضّلی (1374)، ریشه‌شناسی، تهران: ققنوس.
- ابوالقاسمی، محسن (1388)، راهنمای زبان‌های باستانی ایران، دو جلد. تهران: سمت.
- اکبرپور، جعفر (1394)، گنجینه گویش‌های ایرانی، دو جلد، چ1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- بخاری، محمّد‌بن‌عبداللّه (1369)، داستان‌های بیدپای، تصحیح پرویز ناتل خانلری و محمّد روشن، ج2، تهران: خوارزمی.
- بهار، محمّدتقی (1375)، سبک‌شناسی، سه جلد، چ8، تهران: امیرکبیر.
- بیکس، رابرت (1389)، درآمدی بر زبان‌شناسی تطبیقی زبان‌های هندواروپایی، ترجمۀ اسفندیار طاهری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- حسن‌دوست، محمّد (1389)، فرهنگ تطبیقی-موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو (دورۀ دوجلدی)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- رضاپور، ابراهیم و منا پیشگو (1400)، بررسی رده‌شناختی ساخت‌های سببی در زبان سمنانی، فصلنامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، سال 12، شمارۀ 23،‌ صص 175-214.
- رضایتی کیشه‌خاله، محرّم و مهدی دیان (1388)، فعل‌های پیشوندی در آثار منثور فارسی از آغاز تا پایان قرن پنجم، دستور (ویژه‌نامۀ فرهنگستان)، شمارۀ 5، صص 27-50.
- رضایی‌ باغ‌بیدی، حسن (1385)، راهنمای زبان پارتی، تهران: ققنوس.
- رضایی‌ باغ‌بیدی، حسن (1381)، دستور زبان پارتی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1384). نوشته بر دریا، تهران: سخن.
- صادقی، علی‌اشرف  (1379)، نگاهی به گویش‌نامه‌های ایرانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- صادقی، علی‌اشرف  (1381)، گویش‌شناسی ایران بر اساس متون فارسی: گویش‌های مرکزی. مجله زبان‌شناسی. س 17. ش1. بهار و تابستان . صص2-8.
- عطّار نیشابوری، فریدالدین، تذکره الاولیاء، (سدۀ ششم هجری)، مترجم: عبدالمحمد روح بخشان، تهران: اساطیر،  چاپ پنجم (1398).
- غلامحسین‌زاده، غلامحسین و حامد نوروزی (1395)، برخی عناصر گویشی در ساخت افعال متون دورۀ تکوین، ادبیات و زبان‌ها، زبان‌پژوهی، شمارۀ 18، صص 153-186.
- کلباسی، ایران (1385)، پیشوند فعلی hā و گونه‌های آن در گویش‌های ایران، مجلۀ زبان‌شناسی، شمارۀ 41 و 42، صص 57-74.
- مفیدی، روح‌اللّه (1395)، شکل‌گیری ساخت واژۀ نمود و وجه در فارسی نو، دستور (ویژه‌نامۀ فرهنگستان)، شمارۀ 12، صص 3-68.
- منصوری، یداللّه و محمّد مهرجویی (1395)، پیشینۀ تاریخی پیشوند‌های فعلی در زبان فارسی، تاریخ ادبیات،‌ شمارۀ 79، صص 155-174.
- محمّدبن‌منوّر (1366)، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، دو جلد. تهران: آگاه.
ناتل خانلری، پرویز (1382)، دستور تاریخی زبان فارسی، به‌کوشش عفّت مستشارنیا، تهران: توس.
-­ نغزگوی‌کهن، مهرداد (1387)، بررسی فرایند دستوری‌شدگی در فارسی جدید، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 4، ص3-24.
- نغزگوی‌کهن، مهرداد (1387)، دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی فرایند‌هایی مستقل و موازی، زبان و زبان‌شناسی، شمارۀ 8، صص 1-13.
- نغزگوی‌کهن، مهرداد (1389)، از واژه‌بست تا وند تصریفی: بررسی تحوّل تاریخی بعضی واژه‌بست‌های فارسی جدید، دستور (ویژه‌نامۀ فرهنگستان)، شمارۀ 6، صص 77-99.
-نغزگوی‌کهن، مهرداد (1390)، مقایسۀ دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی در فارسی کنونی (مطالعۀ موردی: تبدیل برخی وند‌های تصریفی به اشتقاقی)، مجلۀ زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، شمارۀ 4، صص 89-104.
- نقشبندی، شهرام و حوّا حاج‌عیدی (1396)، چند فرایند واجی در گویش دیباجی، فصلنامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، سال 8، شمارۀ 16، صص 301-332.
-Andersen, H. (2006),Grammation, Regrammation and Degrammation: Tense loss in Russian. Diachronica 23 (2): 231–58.
-Asatrian, Garnik. S. (2011), A comparative vocabulary of central iranian dialects: Tehran.
-Bartholomae, Chr. (1961), Altiranisches Wörterbuch, Berlin, (Strassburg, 1904).
-Booij, G. (2002), The morphology of dutch. Oxford: oxford university press.
-Croft, W. (2003), Typology and Universals, 2nd Edn., Cambridge: Cambridge University Press.
-Enger, H-O. (2002), The story of Scandinavian-s(t)retold: Grammaticalising a Clitic to a derivational affix. Folia Linguistica Historica 23,1-2:79-105.
-Enger, H-O.  (2003). Scandinavisk-s(t) en gang til: Grammatikalisering fra klitikon til avledningsaffiks. In Jan Terje Faarlund (ed). Sprak I Endring: Indre Norsk Sprakhistorie. Oslo: Novus Forlag, 29-56.
-Evans, V & M. Green. (2006). An Introduction to Cognitive Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press.
-Givon,T. (1971). Historical syntax and synchronic morphology: an archeologist’s field trip.CLS.7,394-415.
-Haspelmath, M (2004), On directionality in Language Change with Particular Reference to Grammaticalization. In Fischer,O. Norde,M& Perridon,H (eds).
-Heine, B., & M. Reh (1984), Grammaticalization and Reanalysis in African Languages, Hamburg: Helmut Buske.
-Hopper, PJ.(1991), On some principlesof grammaticalization. In Traugott E. C. & Heine B. (Eds.). Approaches to grammaticalization.vol. I. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. 17-35.
-Hopper, P.J. & Traugott, E. C. (2003), Grammaticalization(2nd ed). Cambridge, UK: Cambridge University Press.
-Hubschmann, H. (1895), Persische Studien. Strassburg: Verlage Von Karl J. Trubner.
-Kent, R. G. (1953), Old Persian (Grammar-Texts-Lexicon), New Haven.
-Kurlowicz, J. (1965), The Evolution of  Grammatical Gategories«. Reprinted in J.
-Lehmann, C. (1995), Thoughts on Grammaticalization: a Programmatic Sketch, Universalienprojekt: Institut für Sprachwissenschaft Universität.
-Lightfoot, D. (2011), Grammaticalization and Lexicalization. The Oxford Textbook of Grammaticalization. Edited by Bernd Heine and Heiko Narog.
-Meillet, A. (1912), L΄evolution des forms grammaticales. Paris: Bologna: N. Zanichelli.
-Newmeyer, F. J. (1998), Language Form and Language Function, Cambridge, MA: MIT press.
-Norde, M. (2009), Degrammaticalization. Oxford University Press, Oxford.
-Nyberg, H. S. (1974), A Mannual of Pahlavi, II, Wiesbaden.
-Norde, M.&Trousdale, G (2013), Degrammaticalization and cinstructionalization: two case studies. Linguistics and English language: University of Edinbergh UK. Scandinavian languages and cultures: University of Groningen, PO.
-Traugott, E. C. (1982), From propositional to textual and expressive meanings: Some semantic-pragmatic aspects of grammaticalization, Perspectives on Historical Linguistics: 245-271.
-Wisher, I. (2006), Grammaticalization«, Encyclopedia of Language and Linguistics, Ed. Keith Brown. 2nd., Elsevier, 129-136.
مطالعات زبانی و بلاغی
دوره 14، شماره 32
مرداد 1402
صفحه 31-76

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار