واکاوای مفاهیم «تعریض» و سویه‌های مختلف آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران. (نویسندۀ مسئول)

2 استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

3 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

با وجود اهمیت و گستردگی کاربرد «تعریض» به‌عنوان بیانی غیرمستقیم و تأمّل‌برانگیز، به‌ویژه در آثار ادبی، بلاغیون متقدّم و متأخّر در آثار خویش، تنها به تعریفی کوتاه از آن، ‌همراه با ذکر چند شاهد بسنده کرده‌اند. در این پژوهش کوشیده‌ایم ضمن نقد و تحلیل تعاریف مذکور و اشاره به برخی از نارسایی‌های آن‌ها، تعریف جامع‌تری از تعریض ارائه دهیم که فاقد کاستی‌های تعاریف پیشین باشد. همچنین با نگاهی تحلیلی، از دو ویژگی «موقعیت زمانی و مکانی» و «ساخت و ماهیت جملۀ تعریضی» سخن به میان می‌آوریم که در ویژگی‌ نخست، شرایط و احوال گوینده و مخاطب مورد بررسی قرار می‌گیرد و در ساخت جملۀ تعریضی نیز به پیوندِ عمیق تعریض با علم معانی پرداخته شده و آشکار می‌شود که تعریض در ساخت انواع جملات خبری و انشایی، دارای کارکردها و ارزش‌های بلاغی هنری متفاوتی‌ است؛ چنان‌که میزان غیرمستقیم‌گویی، دریافت تعریض از سوی مخاطب، سهولت در انکار و... در انواع جملات، از سطح یکسانی برخودار نیست و سخنوران آگاهانه و با توجّه به موقعیت زمانی و مکانی، از جملات متناسب با آن موقعیت بهره می‌جویند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the implications of innuendo and its various perspectives

نویسندگان [English]

  • Mohammad reza Salehi Mazandarani 1
  • Nasrollah Emami 2
  • Seyyed Mohsen Zakinezhadiyan 3
1 Shahid Chamran University of Ahvaz
2 Shahid Chamran University of Ahvaz
3 Shahid Chamran University of Ahvaz
چکیده [English]

Despite the significance and spread of innuendo as an indirect expression especially in literary works, the preceding and recent rhetoric have sufficed to short definitions and a few instances about it.  Beside the critique and analysis of those definitions and references to some of their deficits, this study is to suggest a more comprehensive definition beyond the insufficiency of the previous ones. We would also talk about the two features of "time and place circumstances "and" structure and nature" of innuendo sentences. In so doing, for the former one, the condition and mood of the speaker and the audience are discussed. Then, the second feature addresses the deep connection of innuendo and semantics. Ultimately, it is to be clarified that innuendo holds different rhetoric and artistic usages and significances in construction of various composition and statements, such that the level of implicit implication, audience's perception of innuendo, ease of denial, etc. is not the same in different sentences, and speakers consciously would employ suitable sentences regarding time and place circumstances. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • innuendo
  • time and place circumstance
  • audience
  • composition
  • statements
  • آقاحسینی، حسین و محبوبه همّتیان (1394)، نگاهی تحلیلی به علم بیان، چ1، تهران: سمت.
  • امامی، نصراللّه (1388)، بر آستان جانان، چ1، اهواز: رسش.
  • انوشه، حسن (1381)، فرهنگ‌نامۀ ادبی فارسی (دانشنامۀ ادبی فارسی)، ج2، چ2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • آهنی، غلامحسین (1360)، معانی بیان، چ2، تهران: بنیاد قرآن.
  • تاریخ سیستان (1381)، تصحیح محمّدتقی بهار، چ1، تهران: معین.
  • تجلیل، جلیل (1390)، معانی و بیان، چ2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • تفتازانی، سعدالدین مسعود بن ‌عمر (1422)،‌ المطوّل (شرح تلخیص مفتاح‌العلوم)، به‌کوشش عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • تقوی، نصراللّه (1363)، هنجار گفتار، چ1، اصفهان: فرهنگ‌سرای اصفهان.
  • ثروتیان، بهروز (1369)، بیان در شعر فارسی، چ1، تهران: برگ.
  • الثعالبی النیسابوری، ابی منصور عبدالملک ‌بن محمّد (1998)، الکنایة و التعریض، تحقیق عایشه حسین‌فرید، قاهره: دارالقباء الطباعه و النشر و التوزیع.
  • جمالی، فاطمه (1395)، نقد و تحلیل اغراض ثانوی خبر و انشا در علم معانی، دوفصلنامۀ بلاغت کاربردی و نقد ادبی، سال 1، شمارۀ 2، صص 95-116.
  • حافظ ‌شیرازی، شمس‌الدین محمّد (1362)، دیوان حافظ، دو جلد، تصحیح و توضیح پرویز ناتل‌خانلری، چ2، تهران: خوارزمی.
  • خاقانی، افضل‌الدین بدیل (1387)، دیوان، دو جلد، ویراستۀ میرجلال‌الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.
  • داد، سیما (1382)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، چ1، تهران: مروارید.
  • رادویانی، محمّد بن ‌عمر (1362)، ترجمان‌البلاغه، تصحیح احمد آتش. چ2، تهران: اساطیر.
  • رجایی، محمّدخلیل (1353)، معالم‌البلاغه، چ2، تهران: دانشگاه پهلوی.
  • رضانژاد، غلامحسین (1367)، اصول علم بلاغت در زبان فارسی، چ1، تهران: الزهراء.
  • زرین‌کوب، عبدالحسین (1388)، شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب، چ10، تهران: جاویدان.
  • سعدی شیرازی، مشرف‌الدین مصلح ‌بن عبداللّه (1387)، کلّیات، تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران: ارمغان.
  • السکاکی، یوسف ‌بن محمّد بن علی (1982)، مفتاح‌العلوم، به‌کوشش عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا (1388)، صور خیال در شعر فارسی، چ13، تهران: آگاه.
  • شمس‌قیس رازی (1336) المعجم فی‌معاییر اشعار العجم، به کوشش سیدمحمّدتقی مدرّس رضوی، چ1، تهران: دانشگاه تهران.
  • شمیسا، سیروس (1383)، بیان، چ3، تهران: میترا.
  • شمیسا، سیروس (1387)، بیان و معانی، چ3، تهران: میترا.
  • صالح‌ مازندرانی، محمّدهادی ‌بن ‌محمّد (1376)، انوارالبلاغه، به کوشش محمّدعلی غلامی‌نژاد، تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله.
  • صالحی‌ مازندرانی، محمّدرضا و سیدمحسن زکی‌نژادیان (1396)، نقش کارکردهای بلاغی و زبانی در تبلیغات بازرگانی، فصلنامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، سال 8، شمارۀ 16، صص 223-250.
  • عسکری، ابوهلال حسن‌ بن ‌عبداللّه ‌بن ‌سهل (1989)، الصناعتین، تحقیق مفید قمحه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به‌‌کوشش جلال خالقی مطلق، چ1، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
  • کزّازی، جلال‌الدین (1389)، زیبایی‌شناسی سخن پارسی (بیان)، تهران: نشر مرکز.
  • جرجانی، شیخ عبدالقاهر (1384)، دلائل الاعجاز فی القرآن (در نحو و فنّ بلاغت)، ترجمۀ سیدمحمّد رادمنش، چ1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • علوی ‌یمنی، یحیی (1400)، الطراز، ج1، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • غنی، قاسم (1386)، بحث در افکار و احوال حافظ، چ1، تهران: هرمس.
  • گرگانی، محمّدحسین (1377) ابدع‌البدایع، به‌اهتمام حسین جعفری و مقدّمۀ جلیل تجلیل، تبریز: احرار.
  • گلپچین، میترا و عباس کریمی (1400)، در پرده‌گویی حافظ، فصلنامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، سال 12، شمارۀ 24، صص 121-146.
  • محبّتی، مهدی (1390)، از معنا تا صورت، چ2، تهران: سخن.
  • محبّتی، مهدی (1386)، بدیع نو، چ2، تهران: سخن.
  • مولوی، جلال‌الدین محمّد (1389)، کلّیات شمش تبریزی، دو جلد، به‌کوشش کاظم میرعابدینی، بر اساس نسخۀ فروزانفر، تهران: فرهنگ‌سرای میردشتی.
  • میرصادقی، میمنت (1373)، واژه‌نامۀ هنر شاعری (فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فنّ شعر و مکتب‌های آن)، چ1، تهران: کتاب مهناز.
  • نظامی‌گنجوی، الیاس ‌بن یوسف (1387)، مخزن‌الاسرار، تصحیح برات زنجانی، چ8، تهران: دانشگاه تهران.
  • نوشین، عبدالحسین (1389)، واژه‌نامک، فرهنگ واژه‌های دشوار شاهنامه، چ3، تهران: معین.
  • هاشمی، احمد (1381)، جواهرالبلاغه، ترجمۀ حسن عرفان، چ3، قم: بلاغت.
  • همایی، جلال‌الدین (1370)، معانی و بیان، به‌کوشش ماهدخت بانو همایی، چ1، تهران: هما.
  • وطواط، رشیدالدین محمّد (1362)، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر. تصحیح عبّاس اقبال، چ1، تهران: کتابخانۀ سنایی و طهوری.