کارکرد معنایی و زیباشناختی بروج فلکی در غزل مولوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه (نویسندۀ مسئول)

3 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه

چکیده

عناصر و اصطلاحات نجومی همواره حضوری مؤثّر در معنا و صورت ادبیات ملل، از جمله شعر فارسی داشته‌اند. درک کامل مفهوم بسیاری از اشعار در گرو درک مناسبات معنایی و جزئیات زیباشناختی موضوعات و پدیده‌های نجومی به‌کاررفته در آن‌هاست. بر اساس این اهمیت، هدف مقالۀ حاضر تبیین کارکردهای معنایی و تصویری بروج فلکی به‌عنوان بخشی مهم از مجموعۀ موضوعات نجومی در غزل مولوی است. یافته‌های این تحقیق توصیفی-تحلیلی حاکی از آن است که مولوی 117 بار از نام برج‌ها استفاده کرده است. پرنمودترین بروج در غزل او عبارت‌اند از: حمل (که از مقارنتش با آفتاب، تصویری کلیدی و چشمگیر ایجاد می‌شود)، اسد، ثور و میزان. مهم‌ترین کارکردهای معنایی و موضوعی القاشده توسّط نام برج‌ها عبارت‌اند از: مفاهیم مرتبط با احیای معنوی، تقرّب، عشق عارفانه، طلب، بهره‌مندی از محضر راهبر، نکوهش تعلّقات نفسانی و دنیای مذموم. با توجّه به استفادۀ عرفانی- بلاغی مولوی از نام همۀ برج‌ها و کاربرد آن‌ها در بیت‌هایی که محمل چند تصویرند، تعداد کارکرد تصویری نام بروج، متعدّدتر و با بسامد 139 است که برجسته‌ترین آن‌ها در قالب نماد، ایهام، کنایه و تشبیه عرضه شده‌اند‌. یکی از نکات قابل‌توجّه، تلفیق تصاویر با یکدیگر است؛ مثل تشبیهات نمادین، کنایه-نماد و تشبیه-کنایه. مولوی از کارکرد نماد در ضمن تصاویر دیگر هم بهره می‌گیرد و بر کنایه نیز تأکیدی قابل‌تأمّل دارد. نام بعضی از برج‌ها نیز در ساختار ایهامی، به‌ویژه از نوع تناسب به ‌کار گرفته می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Semantic and Aesthetic Function of Constellation in Rumi’s Sonnet

نویسندگان [English]

  • Fateme Nazari far 1
  • Fateme Kolahchian 2
  • Mohammad Ebrahim Malmir 3
  • Gholamreza Salemian 3
1 Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran.
2 Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran.
3 Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran.
چکیده [English]

Astronomical elements and expressions have always had a remarkable presence in the content and form of national literatures, especially Persian poetry. Full perception of a majority of poems highly depends on understanding the semantic relations and aesthetic details of the used astronomical issues and phenomena. Therefore, the present study aims to explain semantic and aesthetic functions of constellations, as an important and determinative part of astronomical issues in Rumi’s sonnets. Being a descriptive-analytical research, the current study reveals that Rumi has used the names of constellations 117 times. The most frequent ones include Aries (whose contemporaneity with the sun depicts an impressive image), Leo, Taurus, and Libra. The most important implicit contents by these constellations are related to spiritual resuscitation, approximation, mystical love, demand, benefits of the leader’s presence, and criticizing carnal possessions and the condemned world. Considering Rumi’s mystical-eloquent use of constellation names in the verses containing several images, figural function of constellation names has higher frequency, 139 times, the most significant of which are depicted in the form of symbol, ambiguity, irony, and simile. Multiple imagery, including symbolic similes, irony-symbol, and simile-irony is remarkable in his sonnets. Rumi has benefited from symbols in other images. Moreover, he has emphasized irony notably. The names of some constellations have also been used in ambiguous structure, especially proportionality.

کلیدواژه‌ها [English]

  • semantic function
  • rhetorical image
  • astronomical elements
  • constellation
  • Rumi’s sonnets
  • قرآن کریم.
  • ابوریحان بیرونی (1362)، التّفهیم لأوائل الصّناعه التّنجیم، تصحیح، مقدمّه، شرح و حواشی جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملّی.
  • بلخی، جلال‌الدین محمّد (1392)، کلّیات شمس تبریزی، تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر، چ 4، تهران: طلایه.
  • بیکرمن، ئی، دبلیو بی هنینگ و دیگران (1384)، علم در ایران و شرق باستان، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: قطره.
  • پورداوود، ابراهیم (1381)، فرهنگ ایران باستان، تهران: اساطیر.
  • پورنامداریان، تقی (1388)، در سایة آفتاب (شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی)، چ 3، تهران: سمت.
  • دگانی، مایر (1386)، نجوم به زبان ساده، ترجمۀ محمّدرضا خواجه‌پور، چ 1، تهران: مؤسّسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
  • دلاشو، م. لوفر (1364)، زبان رمزی افسانه، ترجمۀ جلال ستّاری، تهران: فردوسی.
  • راید، ماکسول (1335)، نجوم برای همه، ترجمۀ حسین‌علی رزم‌آرا، تهران: امیرکبیر.
  • زرّین‌کوب، عبدالحسین (1356)، شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب، تهران: جاویدان.
  • زرّین‌کوب، عبدالحسین (1390)، پلّه‌پلّه تا ملاقات خدا، چ 31، تهران: مهارت.
  • سعادتی‌ جبلی، افسانه، پروین گلی‌زاده و مختار ابراهیمی (1397)، نمادشناسی خورشید در مثنوی، نقد ادبی و بلاغت، دورۀ 7، شمارۀ 2، صص 95-114.
  • سعدی قوجه‌بگلو، محمّد (1393)، بازتاب عناصر نجومی در مثنوی معنوی مولوی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام ‌نور کرج.
  • شفیعی‌ کدکنی، محمّدرضا (1368)، رستاخیز کلمات، تهران: سخن.
  • شمیسا، سیروس (1375)، فرهنگ تلمیحات، چ 5، تهران: فردوس.
  • شمیسا، سیروس (1377)، فرهنگ اشارات، چ 1، تهران: فردوس.
  • شمیسا، سیروس (1379)، بیان، چ 9، تهران: فردوس.
  • شوالیه، ژان و آلن گربران (1384)، فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه فضایلی، چ2، تهران: جیحون.
  • صرفی، محمّدرضا (1386)، افلاک و اختران در مثنوی، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دورۀ 1، شمارۀ 2، صص 103-124.
  • صرفی، محمّدرضا و نجمه اکبری‌ جور (1391)، معانی نمادین ماه در اسطوره‌ها و ایران ‌باستان و بازتاب آن در اندیشۀ مولانا جلال‌الدین بلخی، مطالعات ایرانی، دورۀ 11، شمارۀ 22، صص 127-153.
  • فتوحی، محمود (1395)، بلاغت تصویر، چ 4، تهران: سخن.
  • فشنگ‌ساز، نیلوفر (1391)، اساطیر یونان و صور فلکی، تهران: سبزان.
  • قریشی، زهراسادات و مهین حاجی‌زاده (1395)، بازتابش‌های نقش اسطوره‌ای خورشید در مثنوی مولانا، مطالعات عرفانی، دورۀ 1، شمارۀ 23، صص 99-132.
  • کوپر، جی. سی. (1380)، فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی، ترجمۀ ملیحه کرباسچیان، تهران: فرشاد.
  • ماهیار، عبّاس (1382)، شرح مشکلات خاقانی، ثری تا ثریّا، چ 1، البرز: جام گل.
  • محمّدی وایقانی، کاظم (1385)، مولانا و شعر، چ 2، کرج: نجم کبری.
  • محمّدیان، عبّاس و مجید فرحانی‌زاده (1397)، استعارۀ مفهومی شادی در دیوان شمس، فصلنامة مطالعات زبانی و بلاغی، دورۀ 9، شمارۀ 18، صص 103-124.
  • مصفّا، ابوالفضل (1388)، فرهنگ اصطلاحات نجومی همراه با واژه‌های کیهانی در شعر فارسی، چ 4، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • میتون، ژاکلین و سیمون میتون (1365)، کاوشی در ستاره‌شناسی، ترجمۀ محسن شانه‌چی، مشهد: آستان قدس رضوی.
  • ورجاوند، پرویز (1366)، کاوش رصدخانۀ مراغه و نگاهی به پیشینۀ دانش ستاره‌شناسی در ایران، تهران: امیرکبیر.
  • همایی، جلال‌الدین (1373)، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، چ 2، تهران: هما.
  • یوسفی، غلامحسین (1371)، چشمۀ روشن، چ 4، تهران: علمی.