مقایسۀ عناصر انسجام در دو تذکره از تذکرةالاولیای عطار (بخش اصلی و بخش الحاقی) بر مبنای دستور نظام‌مند-نقش‌گرای هلیدی و حسن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

تذکرةالاولیاء تنها اثر منثور به جای مانده از عطار است. این کتاب از یک بخش اصلی و یک بخش الحاقی تشکیل شده است. در مورد نویسندۀ بخش الحاقی نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی نویسندۀ آن را عطار می‌دانند و به اعتقاد برخی دیگر شخص دیگری آن را نوشته و به تذکرةالاولیاء افزوده است. این پژوهش انسجامِ متن اصلی تذکرةالاولیاء را با بخش الحاقی در دو تذکرۀ نمونه، تذکرۀ حلّاج از بخش اصلی و تذکرۀ خوّاص از بخش الحاقی، بر اساس نظریۀ نظام‌مند-نقشگرای هلیدی و حسن بررسی و مقایسه کرده است. بر مبنای دستور نظام‌مند-نقش‌گرای هلیدی و حسن هر متن از منظر سه فرانقش بررسی می‌شود: فرانقش اندیشگانی، فرانقش بینافردی و فرانقش متنی. در بررسی فرانقش متنی به شیوۀ گفتمان در بافتار متن پرداخته می‌شود. مقولۀ انسجام از عواملی است که در بررسی فرانقش متنی در کنار عوامل دیگر واکاوی می‌شود. در بررسی این دو تذکره مشخص شد با وجود این‌که تذکرۀ خوّاص به لحاظ حجمی کوتاه‌تر از تذکرۀ حلّاج است، امّا تعداد عناصر انسجامی در آن، جز در یک مورد، بالاتر از تذکرۀ حلّاج است و از انسجام ساختاری بیشتری برخوردار است. امّا باید توجه داشت که این تفاوت‌ها خیلی چشم‌گیر نیست و هنگامی که این عناصر در کنار یکدیگر سنجیده می‌شوند، نتایج قابل تأمل است. این نزدیک بودن تعداد عناصر انسجام، شباهتِ سبکی دو تذکره را بر خواننده عیان می‌کند. اگر فرض را بر این قرار دهیم که نویسندۀ هر دوی این تذکره‌ها عطار است، این تفاوت اندک می‌تواند ناشی از گذر زمان و استفاده از منابع جدید باشد که منجر به منسجم‌تر شدن تذکرۀ الحاقی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparison of the elements of cohesion in two Tadhkiras from Attar’s Tadhkirat al-Auliya Based on the systemic-functional Grammar of Halliday and Hasan

نویسنده [English]

  • Samane Refahi
PhD student in Persian language and literature/ Allameh Tabataba`i University/ Faculty of Persian Literature and Foreign Languages
چکیده [English]

Tadhkirat al-Auliya is the only prose of Attar. This book consists of a main and a supplementary part. There are different opinions about the author of the supplement. Some say its author is Attar, and others believe that someone else wrote and added it to Tadhkirat al-Auliya. This study has analyzed and compared the cohesion of the main section of Tadhkirat al-Auliya with the supplementary section in two sample Tadhkiras; Hallaj Tadhkira from the main section and Khavvas Tadhkira from the supplementary section. The study is carried out based on systemic-functional Grammar of Halliday and Hasan, according to which each text is examined from the perspective of three metafunctions: ideational metafunction, interpersonal metafunction and textual metafunction. In the study of textual metafunction, the method of discourse in the context of the work is discussed. Cohesion is one of the factors that is explored in the analysis of textual metafunction along with other factors. In the study of these two Tadhkiras, it was found that, although the Khavvas Tadhkira is shorter than the Hallaj Tadhkira, the number of cohesive elements in it, except in one case, is higher than the Hallaj Tadhkira and it shows more structural cohesion. It should be noted that these differences are not very remarkable, and when these elements are put together, the results are thought-provoking. The closeness of the number of elements of cohesion reveals the stylistic similarity of Tadhkiras to the reader. Assuming that the author of both Tadhkiras is Attar, this slight difference can be due to the passage of time and the use of new sources, which has led to more cohesion in supplementary Tadhkira.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Attar، Tadhkirat al-Auliya ، Halliday، Hasan
  • Functional Grammar، Cohesion
  • احمدی، علیرضا و اصلان استواری (1390)، انسجام متنی ابزاری زبان‌شناسی برای شناخت سبک‌های ادبیات فارسی، فصلنامة مطالعات زبانی و بلاغی، دورۀ 2، شمارۀ 3، صص 7-20.
  • اخلاقی، اکبر (1377)، تحلیل ساختاری منطق‌الطیر عطّار، اصفهان: فردا.
  • امیری خراسانی، احمد و حلیمه علی‌نژاد (1394)، بررسی عناصر انسجام متن در نفثة‌المصدور براساس نظریة هالیدی و حسن، متن‌پژوهی ادبی، سال 19، شمارۀ 63، صص 7-31.
  • باباخانی، طاهره، علی حیدری و مسعود سپه‌وندی (1399)، انسجام در ابیات مغانه‌ای خاقانی و حافظ براساس الگوی نظاممند هلیدی، فصلنامة مطالعات زبانی و بلاغی، دورۀ 2، شمارۀ 3، صص 71-108.
  • حسینی سروری، نجمه (1393)، تحلیل انتقادی گفتمان قصیده‌ای از سنایی غزنوی، کهن‌نامۀ ادب پارسی، سال 5، شمارۀ 1، صص 89-67.
  • رفاهی، سمانه (1400)، مقایسۀ تحمیدیۀ شاهنامه و گرشاسب‌نامه برمبنای فرانقش اندیشگانیِ دستور نظام‌مندـ نقش‌گرای هلیدی، جستارهای زبانی، دورۀ 12، شمارۀ 2، صص 447-478.
  • سارلی، ناصرقلی و طاهره ایشانی (1390)، نظریۀ انسجام و هماهنگی انسجامی و کاربست آن در یک داستان کمینۀ فارسی (قصۀ نردبان)، دوفصلنامۀ زبان‌پژوهی، شمارۀ 4، صص 51-77.
  • شمیسا، سیروس (1393)، بیان و معانی، چ 2، تهران: میترا.
  • صالحی‌نیا، مریم و زهرا روحی (1390)، بررسی انتقادی نظریۀ سیستمی-نقشی هلیدی (زبان‌شناسی متن‌بنیاد) در نقد شعر معاصر فارسی، در نامۀ نقد به کوشش محمود فتوحی، تهران: خانۀ کتاب.
  • طالبیان، یحیی و سمیه آقابابایی (1395)، تحلیل و واکاوی نظریۀ نظم عبدالقاهر جرجانی در غزلی از حافظ (با تکیه بر نظریات هلیدی و گرایس)، پژوهش‌نامۀ نقد ادبی و بلاغت، سال 5، شمارۀ 2، صص 153-170.
  • عباسی، محمود، عبدالعلی اویسی کهخا و فاطمه ثواب (1395)، انسجام واژگانی در متن سورئالیستی بوف کور برپایۀ نظریۀ هالیدی و حسن، جستارهای زبانی، دورۀ 7، شمارۀ 6، صص 283-308.
  • عدالت‌پور، هادی (1398)، کاربرد نظریۀ انسجام متنی در تحلیل روابط انسجامی بین متون مختلف (طبقات‌الصوفیه، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، کشف‌المحجوب و تذکرة‌الاولیاء)، فصلنامة مطالعات زبانی و بلاغی، سال 10، شمارۀ20، صص. 341-364.
  • عطّار، فریدالدین (1391)، تذکرة‌الاولیاء، بررسی، تصحیح و توضیح محمّد استعلامی. چ 23، تهران: زوّار.
  • عطّار، فریدالدین (1395)، تذکرة‌الاولیاء، با استفاده از نسخة نیکلسون، با مقدّمۀ قزوینی، چ 5، تهران: صفی‌علیشاه.
  • عطّار، فریدالدین (1398)، تذکرة‌الاولیاء، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چ 1، تهران: سخن.
  • مهاجر، مهران و محمّد نبوی (1393)، به‌سوی زبان‌شناسی‌شعر، چ 3، تهران: آگه.
  • هلیدی، مایکل و رقیه حسن (1395)، زبان، بافت و متن؛ جنبه‌هایی از زبان در چشم‌اندازی اجتماعی- نشانه‌شناختی، ترجمۀ مجتبی منشی‌زاده و طاهره ایشانی، چ 2، تهران: علمی.
  • همّتی، مرضیه (1393)، بررسی و مقایسۀ سبک‌شناختی بخش اوّل و دوم تذکرة‌الاولیاء، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
  • Halliday, M.A.K. & Ruqaiya Hasan (1976), Cohesion in English. London: Longman.
  • Halliday, M.A.K. (2014), Halliday’s introduction to functional Grammar. Revised by Christian M.I.M Matthiessen. Fourth ed. U.S.A: Routledge.