تحلیل انتقادی ایهام در بدایع‌الصنایع دشت بیاضی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار بخش زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران.

2 دانشیار بخش زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران (نویسنده مسئول)

10.22075/jlrs.2025.36401.2577

چکیده

یکی  از شگردهای شگفت­انگیز شاعرانه در بیان مفاهیم و تصویرهای ذهنی اعم از نظم یا نثر، ایهام است که در بین بلاغیون به‌عنوان زینت­بخش کلام مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است. هر کدام از نویسندگان، از دیدگاهی به این صنعت ادبی نگریسته­اند. ریشه و پایه این نگرش را باید در کتاب‌های بلاغی عربی جست­وجو کرد. یکی از نویسندگان قرن نهم هجری، به نام فصیحی هروی مشهور به دشت بیاضی، اثری به نام بدایع الصنایع پدید آورده است که از دیدگاه­های گوناگون در هفت بخش به این صنعت نگریسته است و نه‌تنها نمی­توان ردّی از مثال­های او در کتب بلاغت پیشین جست، بلکه سعی کرده است با ذکر مثال­­های فارسی از شاعران قرن هفتم و هشتم به‌خصوص سلمان ساوجی، کمال خجندی، خواجوی کرمانی، حافظ شیرازی و... به تشریح و تعریف ایهام بپردازد. می­توان ادعا کرد که کامل­ترین دیدگاه در این زمینه مربوط به نویسندۀ یادشده است و نگارندگان ضمن مقایسۀ دیدگاه بلاغیون قبل از دشت بیاضی، اعم از فارسی و عربی، در پی پاسخ به این پرسش بوده­اند که تفاوت و شباهت نگرش نویسنده به این صنعت در مقایسه با آثار بلاغی متقدم چه بوده است و چه نوآوری‌هایی در دیدگاه او وجود داشته است. نتایج به‌دست‌آمده بیانگر این است که روش و نگرش دشت بیاضی و طرح بحث ایهام، شیوۀ جدیدی است که در کتب متقدم، چه عربی و چه پارسی، نمونه­ای ندارد. نویسنده در شش بخش از جهات گوناگون، ایهام را تحلیل و تجزیه کرده است و مثال­هایی از شعر پارسی برای آن می‌آورد که از این جهت بر کتب بلاغی تألیفی پیش از خود در زبان فارسی برتری محسوسی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical Analysis of ambiguity in Dasht-e-Biyāzi’s Badā'i' al-Sanā'i

نویسندگان [English]

  • Hamidreza , Kharazmi 1
  • Sayed Amir Jahadi Hoseini 2
1 Associate Professor of Persian Language and Literature , Faculty of Literature and Humanities, Shahid Bahonar University of Kerman, Kerman, Iran.
2 Associate Professor of Persian Language and Literature , Faculty of Literature and Humanities, Shahid Bahonar University of Kerman, Kerman, Iran.
چکیده [English]

One of the most remarkable literary devices for conveying ideas and mental images in both poetry and prose is ambiguity (īhām), which has examined and analyzed by rhetoricians as a speech ornament. It is necessary to look for the origins and underpinnings of each author's unique perspective on this literary device in Arabic rhetorical texts. Fasīhī Heravī, one of the writers of the 9th century AH, also renowned as Dasht-e-Biyāzi, explores this device from a variety of angles in seven sections in his book, Badā'i' al-Sanā'i (Wonders of the Arts). He has tried to dissect and define ambiguity by using examples from Persian poets of the 7th and 8th centuries, including Salmān Sāvoji, Kamāl Khajandi, Khawaju Kermāni, Hāfiz Shirāzi, and others. In addition, some of his examples are not found in earlier works on rhetoric. It can be argued that the aforementioned writer has the most comprehensive viewpoint on this topic. The present authors compared the opinions of rhetoricians prior to Dasht-e-Biyāzi in both Persian and Arabic in an effort to determine what innovations exist in this writer's perspective as well as the similarities and differences between his approach to this device and the works of earlier rhetoricians. The findings show that Dasht-e-Biyāzi's methodology and approach, along with the treatment of ambiguity, constitute a novel style for which there is no precedent in earlier Arabic or Persian rhetorical texts. Dasht-e-Biyāzi clearly outperforms rhetorical works created in the Persian language before him because he dissects ambiguity from a variety of perspectives and offers examples from Persian poetry in six sections.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ambiguity
  • Badā'i' al-Sanā'i
  • Dasht-e-Biyāzi
  • Rhetoric
  • Fasīhī Heravī
  • ابن معتز، عبد الله بن محمد ( 1402ه.ق). البدیع. المقدمه و الفهارس: اغناطیوس کراتشقوفسکی. طبعۀ الثالثه. بیروت: دارالمسیره.
  • احمدی بیدگلی، بهیه؛ قاری، محمدرضا (1393). «سیر تحول ایهام در کتاب‌های بلاغت فارسی از گذشته تا به امروز». زیبایی­شناسی ادبی. 5(22). 118-77.
  • بهرامی، فاطمه (1397 ). «فنون ادبی از دریچۀ زبان­شناسی: تحلیلی نشانه­شناختی». دانشگاه سمنان: مطالعات زبانی و بلاغی. 9(17). 84-55. شناسۀ دیجیتال: 22075/jlrs.2018.14481.1177
  • تفتازانی، مسعود بن عمر (1310 ه.ق). مطول علی التلخیص. قاهره: الحاج محرم افندی.
  • جهادی حسینی، سید امیر (1403). «متن­شناسی بخشِ معانی نسخۀ خطی بدایع الصنایع». پژوهش­های نسخه­شناسی و تصحیح متون.3(1). 290-264. شناسه دیجیتال: 22034/crtc.2023.180300
  • جهادی حسینی، سیدامیر؛ خوارزمی، حمیدرضا (1403). «تبیین و مقایسۀ رویکرد دشت‌بیاضی به علم بیان در بدایع‌الصنایع با نگاهی به آثار متقدم بلاغی فارسی». پژوهش­نامه نقد ادبی و بلاغت. 13(34). 114-95. شناسه دیجیتال: 22059/jlcr.2024.376065.1990
  • حسینی نیشابوری، عطاءالله (بی­تا). بدایع الصنایع. نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 9237.
  • الخطیب القزوینی، جلال الدین محمد (2002). تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان و البدیع. کتب حواشیه: یاسین الایوبی. بیروت: المکتبة العصریة.
  • خواجوی کرمانی. کلیات. نسخه خطی. شماره 5980. تهران. موزه ملک. به خط محمد بن عمران الکرمانی، سال 750 ه.ق.
  • دالوند، یاسر (1397). دانشنامۀ تحلیل ایهام در دیوان خاقانی. رسالۀ دکتری. به راهنمایی سیروس شمیسا. دانشگاه علامه طباطبایی. تهران.
  • دشت­بیاضی، محمد بن محمد بن علی فصیح (بی­تا). بدایع­الصنایع. نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 53 (7562).
  • رادویانی، محمد عمر (1362) ترجمان البلاغه. چ2، تهران: اساطیر.
  • راستگو، محمد (1379). ایهام در شعر فارسی. تهران: سروش.
  • رجایی، محمدخلیل (1353). معالم­البلاغه. چ2. شیراز: دانشگاه پهلوی.
  • رشیدالدین محمد وطواط (1308). حدائق السحر فی دقائق الشعر. به تصحیح عباس اقبال. تهران: مطبعه مجلس.
  • سکاکی، یوسف بن محمد (1420ه.ق). مفتاح العلوم. المحقق: عبدالحمید هنداوی. بیروت: دار الکتب العلمیّة.
  • سلمان ساوجی (1367). دیوان. به اهتمام منصور مشفق. تهران: صفی علیشاه.
  • سلمان ساوجی (1367). کلیات. مقدمه و تصحیح: عباسعلی وفایی. تهران: سخن.
  • شرف­الدین حسن رامی (1341).حقایق الحدائق. به تصحیح محمدکاظم امام. تهران: دانشگاه تهران
  • شفیعی کدکنی، محمدرضا ( 1366). صورخیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
  • شمس‌الدین محمد بن قیس رازی (1314). المعجم فی معاییر اشعار العجم. تصحیح محمد قزوینی و مدرس رضوی. تهران: مطبعۀ مجلس.
  • شمیسا، سیروس (1370). بیان. تهران: فردوس.
  • شمیسا، سیروس (1395). نگاهی تازه به بدیع. ویرایش سوم. چ6. تهران: میترا.
  • شمس‌العلما گرکانی ( 1377). ابداع­البدایع. به اهتمام حسین جعفری. با مقدمۀ جلیل تجلیل، تبریز: احرار.
  • علی بن محمد تاج الحلاوی (1341). دقایق الشعر. با تصحیح و حواشی محمدکاظم امام. تهران: دانشگاه تهران.
  • علیشیر نوایی (1363). تذکرۀ مجالس­النفائس. به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. تهران: منوچهری.
  • غلامی، مجاهد (1402 ). «مخترعات بلاغی امیر خسرو دهلوی». دانشگاه سمنان: مطالعات زبانی و بلاغی. 14(31)، 293-269. شناسۀ دیجیتال: 22075/jlrs.2022.27295.2111
  • فخرالدین محمد بن عمر الرازی (2004). نهایة الإیجاز فی درایة الإعجاز. الدکتور نصرالله حاجی اغلی. بیروت: دار صادر.
  • کریمی فرد، غلامرضا (1392). «بررسی تطبیقی زیبایی­شناسی «ایهام» در بلاغت عربی و فارسی». نشریه ادبیات تطبیقی. 4(8). 255-227.
  • کمال­الدین اصفهانی (1348). دیوان. به کوشش حسین بحرالعلومی. تهران: کتابفروشی دهخدا.
  • کمال خجندی (1372). دیوان. به تصحیح احمد کرمی. تهران: ما.
  • واعظ کاشفی، میرزاحسین (1369). بدایع الافکار فی صنایع الاشعار. ویراسته میرجلال الدین کزازی. تهران: مرکز.
  • هلالی جغتایی، بدرالدین (1368). دیوان. به تصحیح سعید نفیسی. تهران: سنایی.
  • همایی، جلال­الدین ( 1391). فنون بلاغت و صناعات ادبی. چ31. تهران: هما.