واکاوی و تحلیل گفتمان ایران‌گرایی فرهنگی در دیوان رودکی با توجه به دیدگاه‌های لاکلائو و موف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه دامغان، دامغان، ایران.

چکیده

مقالۀ حاضر با بهره‌گیری از روش تحلیل گفتمان انتقادی، به بررسی نحوۀ شکل‌گیری گفتمانی در دیوان رودکی می‌پردازد که به آن با عنوان "ایران‌گرایی فرهنگی" اشاره شده است. در بحث دربارۀ کیفیت ظهور یک گفتمان، ابتدا باید به معانی شکل‌دهندۀ اصول آن گفتمان توجه شود؛ بنابراین نویسنده با استفاده از روش لاکلائو و موف و بهره‌گیری از مفاهیمی چون غیریت‌سازی، مفصل‌بندی، دال مرکزی و دال‌های شناور، تلاش کرده است تا نشانه‌های گفتمان مبتنی بر ایدئولوژیِ ایران‌گرای رودکی را بررسی و ارزیابی نماید. هدف اصلی پژوهش، تجزیه و تحلیل دقیق دال‌های شناور، حول گره‌گاه گفتمانی شعر رودکی است. به منظور دستیابی به این هدف، نویسنده با استفاده از روش توصیفی-‌تحلیلی، به تبیین ارتباط دال‌های شناور و عناصر مختلف گفتمان با یکدیگر و ارتباط آن‌ها با دال مرکزی پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که دال مرکزی گفتمان رودکی، "ایران" است که در جهت‌بخشی و تعیین افق سایر عناصر در متن، نقش مهمی دارد. همچنین دال‌های شناور در قالب مفاهیمی چون "خردگرایی ایرانی"، "دانش‌دوستی ایرانی"، "اختیارگرایی و آزاداندیشی ایرانی"، "شادی‌جویی ایرانی"، "افتخار به حماسه‌های ایرانی" و "توجه به جشن‌های ایرانی"، به گونه‌ای مفصل‌بندی شده‌اند که به‌طور کلی در خدمت دال مرکزی قرار دارند و با ارتباط با آن، توجیه خود را می‌یابند. لازم به ذکر است که گفتمان ایران‌گرایی رودکی همسو با جهت‌گیری ایدئولوژیک حکومت سامانی، نقش مهمی در احیاء و تقویت هویت ملی ایرانیان داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Discourse Analysis of Cultural Iranism in Rūdaki's Divan through the theoretical framework of Laclau and Mouffe's

نویسنده [English]

  • Reza Ghanbari Abdolmaleki
Assistant Professor of Persian Language and Literature, Dameghan University, Tehran, Iran
چکیده [English]

This article employs the method of critical discourse analysis to investigate the formation of a discourse, referred to as "cultural Iranism," in Rūdaki's Divan. To discuss the emergence of a discourse, it is first essential to consider the meanings that shape its principles. Therefore, using Laclau and Mouffe's methodology and leveraging concepts such as othering, articulation, nodal point, and floating signifiers, the study has attempted to examine and evaluate the signs of a discourse based on Rūdaki's Iranist ideology. The primary aim of this research is to analyze the floating signifiers surrounding the nodal point of the discourse in Rūdaki's poetry in detail. To achieve this goal, the author employs a descriptive-analytical method to explain the relationship between floating signifiers and various elements of the discourse and their connection to the nodal point. The research findings indicate that the central signifier of Rūdaki's discourse is "Iran," which plays a significant role in directing and determining the horizon of other elements in the text. Additionally, the floating signifiers, in the form of concepts such as "Iranian rationalism," "Iranian love for knowledge," "Iranian voluntarism and free-thinking," "Iranian pursuit of happiness," "pride in Iranian epics," and "attention to Iranian festivals," are articulated in a way that they generally serve the central signifier and find their justification in relation to it. It is noteworthy that Rūdaki's Iranist discourse, aligned with the ideological orientation of the Sāmānid government, played a crucial role in reviving and strengthening the national identity of Iranians.

کلیدواژه‌ها [English]

  • critical discourse
  • cultural Iranism
  • floating signifiers
  • nodal point
  • Rūdaki
  • Laclau and Mouffe
  • آذرگشسب، فیروز (1381). گات­ها. بی­جا: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی فروهر.
  • آراسته، فریبا؛ امیری، محمدصالح؛ جعفری، مریم (1401). «بررسی وضعیت اجتماعی و فرهنگی در ادبیات دورۀ سامانی». جامعه­شناسی سیاسی ایران. 5(3). 1532-1556.
  • آموزگار، ژاله (1386). «زبان». فرهنگ و اسطوره (مجموعه مقالات). تهران: معین.
  • ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد(1386). آثارالباقیة عن قرون الخالیة. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
  • ارشاد، فرهنگ (1383). «مقایسه­ای تاریخی در تحول عقل­گرایی و انسان­گرایی در شرق و غرب». مجلۀ جامعه­شناسی ایران. 5(1). 159-146.
  • اکبری بیرق، حسن؛ نیکو، رضا (1400). «تحلیل انتقادی گفتمان شیعی در شعر فارسی از رودکی تا غضائری». مجلۀ شعرپژوهی. 13(50). زمستان. 26-1.
  • باقری، مهری (1385). دین­های ایران باستان. تهران: قطره.
  • پنیکوک، الستر (1378). «گفتمان­های قیاس­ناپذیر». ترجمة سیدعلی اصغر سلطانی. فصلنامة علوم سیاسی. 1 (4). 157-118.
  • پیامنی، بهناز (1388). «رودکی روایتگر زمان (رویکردی جامعه­شناختی به دیوان رودکی)». مجلۀ جستارهای ادبی. (164). 215-195.
  • تفضلی، احمد (1379). مینوی خرد. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: توس.
  • تفضلی، احمد (1385). ترجمۀ مینوی خرد. تهران: توس.
  • حقوقى، عسکر (1374). تاریخ اندیشه­های سیاسى در ایران و اسلام. چاپ اول. تهران: هیرمند.
  • دبیرسیاقی، محمد (1370). پیشاهنگان شعر فارسی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
  • دلپذیر، زهرا؛ بهنام­فر، محمد؛ راشد محصل، محمدرضا (1396). «بررسی تطبیقی مفهوم خرد در اندرزهای دینکرد ششم و شاهنامه فردوسی». فصلنامۀ متن­شناسی ادب فارسی. دورۀ جدید. 9(36). 55-37.
  • دوست‌خواه، جلیل (1370). اوستا. ج1. تهران: مروارید.
  • دوست‌خواه، جلیل (1389). گزارش اوستا. ج1 و 2. تهران: مروارید.
  • رودکی، جعفر بن محمد (1373). دیوان رودکی سمرقندی. بر اساس نسخۀ سعید نفیسی و ی. براگینسکی. تهران: نگاه.
  • سلطانی، علی­اصغر (1384). قدرت. گفتمان و زبان. تهران: نشر نی.
  • رودکى، جعفر بن محمد (1374). دیوان رودکی. شرح و توضیح منوچهر دانش پژوه. چاپ اول. تهران: توس.
  • رودکى، جعفر بن محمد (1378). دیوان رودکی. به کوشش جعفر شعار. چاپ اول. تهران: قطره.
  • زرین­کوب، عبدالحسین (1383). دو قرن سکوت. چ18. تهران: سخن.
  • زرین­کوب، عبدالحسین (1380). نه شرقی نه غربی. انسانی. تهران: امیرکبیر.
  • شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370). صور خیال در شعر فارسی. چ4. تهران: آگه.
  • صدیقی، غلامحسین (1372). جنبش­های دینى ایرانى در قرن­های دوم و سوم هجری. چاپ اول. تهران: پاژنگ.
  • صفا، ذبیح­الله (1378). تاریخ ادبیات در ایران. ج1. چ15. تهران: فردوس.
  • صیامیان گرجی، زهیر (1388). «تبارشناسی ایران­گرایی فرهنگی در سنت تاریخ­نگاری اسلامی– ایرانی تا عهد تیموری». مطالعات تاریخ اسلام. سال اول. شمارۀ 3. 102-77.
  • عارف­نژاد، ابوالقاسم؛ طهوری­نیا، علی (1397). «نسبت­سنجی گفتمان ملی­گرایی با گفتمان صفویه». فصلنامۀ تاریخ اسلام. 19(76). زمستان. 271-233.
  • علّامی، ابوالفضل (1387). «برخی نکته­های اساطیری در اشعار رودکی». فصلنامۀ بهار ادب. 1(2). 35-50.
  • فروزانفر، بدیع­الزمان (1369). سخن و سخنوران. چ4. تهران: خوارزمی.
  • کاویانی پویا، حمید (1389). «جبر و اختیار در ایران باستان». نامۀ تاریخ­پژوهان. 6(21). 133-116.
  • کرامتی مقدم، سیدعلی (1394). «تشبیه مهمترین عنصر خیال و تصویرآفرینی در شعر رودکی». دانشگاه سمنان: مطالعات زبانی و بلاغی. 6(12). 160-137.
  • لاکلائو، ارنستو و شانتال موف (1392). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی دموکراتیک. ترجمة محمد رضایی. تهران: نی.
  • مشایخی، حمیدرضا؛ زارع اطاق­سرایی، سپیده (1399). «تحلیل بافت متنی و بافت موقعیتی سطح دلالی خطبۀ قاصعه». فصلنامۀ مطالعات ادبی علوم اسلامی. 5(19). 9-30.
  • مبارکی، محسن (1395). «بهترین عنوان برای قصیده ای از رودکی از منظر گفتمان‌شناسی». زبانشناسی و گویشهای خراسان. 8(14). 181-163.
  • مقدمی، محمدتقی (1390). «نظریۀ تحلیل گفتمان لاکلا و موف و نقد آن». معرفت فرهنگی اجتماعی. 2(2). 124-91.
  • مقصودی، مجتبی؛ حاجی­پور ساردویی، سیمین (1392). «انسان به مثابة دال مرکزی در گفتمان اعتدال: مطالعة الگوی حکومتی علی (ع)». فصلنامة رهیافت­های سیاسی و بین­المللی. 5 (35). 113-81.
  • نفیسی، سعید (1341). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی. تهران: کتابخانۀ ابن­سینا.
  • ویدن­گرن، گئو (1377). دین­های ایران. ترجمۀ منوچهر فرهنگ. بی­جا: آگاهان ایده.
  • یورگنسن، ماریان؛ فیلیپس، لوئیز (1389). نظریه­ها و روش در تحلیل گفتمان. تهران: نی.
  • یوسفی، غلامحسین (1371). چشمۀ روشن. چ4. تهران: علمی.