بازنگری انتقادی در مبحث ایجاز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری زبان و ادبیات فارسی، مدرّس دانشگاه عالی دفاع ملّی، تهران، ایران

2 دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.

10.22075/jlrs.2025.36708.2598

چکیده

ایجاز به‌عنوان یکی از مباحث بنیادین علم معانی، از دیرباز موردتوجه پژوهشگران و بلاغت‌پژوهان بوده است. در نخستین متون بلاغی، ایجاز به دو نوع اصلی «ایجاز حذف» و «ایجاز قصر» تقسیم شده است. بااین‌حال، فقدان یک چارچوب جامع و تعریف دقیق برای این دو نوع، همواره باعث شده است که نتوان تمامی عبارات یا جملات موجز را با اطمینان در یکی از این دسته‌بندی‌ها جای داد. ازاین‌رو، این پژوهش با هدف بازنگری و بازتعریف این مقوله، به ارائه تقسیم‌بندی جدیدی از ایجاز پرداخته است. این تحقیق با بهره‌گیری از روش توصیفی - ‌تحلیلی و بر اساس مطالعات گسترده کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده و تلاش دارد ضمن ارائه تعاریفی جامع و مانع، معیاری دقیق برای تشخیص انواع مختلف ایجاز در اختیار قرار دهد. بر اساس نتایج این پژوهش، ایجاز را می‌توان از دو منظر اصلی بررسی کرد: نخست از جنبه هنری یا مخل بودن که به تأثیرگذاری و کارکردهای زیبایی‌شناختی آن در متن مربوط می‌شود و دوم از منظر ساختاری، که به شیوۀ سازمان‌دهی عبارت موجز اشاره دارد. از منظر ساختاری، ایجاز به دو نوع کلی تقسیم می‌شود: «ایجاز حذف» و «ایجاز قصر». ایجاز حذف نیز بر اساس نوع قرینه به دو شاخه اصلی تفکیک می‌شود: 1) ایجاز حذف به قرینه لفظی، که حذف بخشی از عبارت را بر مبنای حضور شواهد لفظی توضیح می‌دهد و 2) ایجاز حذف به قرینه معنوی، که حذف با اتکا به درک ضمنی و معنایی صورت می‌گیرد. همچنین، ایجاز قصر نیز به دو نوع تقسیم شده است: 1) ایجاز قصر بیانی، که در آن ایجاز به کمک آرایه‌های بیانی انجام می‌شود و 2) ایجاز قصر غیربیانی که تمرکز آن بر ساختارهای مستقیم، ساده و غیر بیانی است. این تقسیم‌بندی جدید ضمن پاسخ به خلأهای موجود در مطالعات پیشین، امکان تحلیل دقیق‌تر و دسته‌بندی جامع‌تر عبارات موجز را فراهم می‌سازد و ابزاری کاربردی برای پژوهشگران حوزه بلاغت ارائه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critical View on Brevity

نویسندگان [English]

  • Mostafa Sharifi Abnavi 1
  • Zahra Rahimi 2
1 PhD in Persian Language and Literature, Lecturer, National Defense University, Tehran, Iran
2 PhD in Persian Language and Literature, Semnan University, Semnan, Iran.
چکیده [English]

As one of the major topics in the science of rhetorical meaning, brevity has long been a focal point of scholarly inquiry. In the earliest rhetorical texts, brevity was divided into two main types of elliptical and concise brevity. However, the lack of a comprehensive framework and precise definitions for these two types has made it impossible to confidently place all concise phrases or sentences into one of these categories. Therefore, the present research aims to redefine this concept and propose a new classification of brevity. This research has been conducted using a descriptive-analytical method, based on extensive library and documentary studies, and attempts to provide a comprehensive and solid definition as well as an accurate criterion for identifying different types of brevity. The findings of this study suggests that brevity can be examined from two main perspectives. The artistic or rhetorical perspective relates to its impact and aesthetic functions in the text, and the structural perspective refers to the way the concise phrase is organized. From the structural perspective, brevity is divided into two general types of elliptical and concise. Elliptical brevity is further divided into two main branches; elliptical brevity through verbal cues explains the omission of part of a phrase based on the presence of verbal evidence, and elliptical brevity through contextual cues occurs by relying on implicit and meaning-based understanding. Likewise, concise brevity is divided into two types; concise brevity in expression is achieved through rhetorical devices, and non-expressive concise brevity focuses on direct and simple structures. While addressing the gaps in previous studies, this new classification offers a more accurate analysis and comprehensive categorization of brevity and provides a practical tool for researchers in the field of rhetoric.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Brevity
  • verbal elliptical brevity
  • contextual elliptical brevity
  • expressive concise brevity
  • non-expressive concise brevity
  • آهنی، غلامحسین (1360). معانی بیان. چ2. تهران: بنیاد قرآن.
  • تفتازانی، سعدالدین مسعود(1368). شرح المختصر. حواشی از عبدالمتعال الصعیدی المدرس. قم: کتابفروشی کتبی نجفی.
  • جرجانی، عبدالقاهر (1992). دلائل الاعجاز. قاهره: مطبعة المدنی.
  • حافظ، شمس­الدین محمد (1359). دیوان غزلیات. به تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • رجائی، محمد خلیل (1359). معالم­البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع. چ3. شیراز: دانشگاه شیراز.
  • سعد سلمان، مسعود (1362). دیوان مسعود سعد سلمان. تصحیح رشید یاسمی. چ اول. تهران: امیرکبیر.
  • سعدی، مشرف­الدین مصلح بن عبدالله (1385). کلیات سعدی. تصحیح محمدعلی فروغی. چ اول. تهران: هرمس.
  • شریفی، غلامحسین و کردبچه، لیلا (1393). «ایجاز و صنایع ادبی، زیربنای کاریکلماتور». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی: ادبیات پارسی معاصر، 4 (3)، 140-117.
  • شمیسا، سیروس (1389). معانی. چ2. ویرایش دوم. تهران: میترا.
  • صفا، ذبیح­الله (1337). آیین سخن، مختصری در معانی و بیان فارسی. چ3. تهران: چاپخانۀ دانشگاه.
  • ضیف، شوقی (1397). تاریخ و تطور بلاغت. ترجمۀ محمدرضا ترکی. چ5. تهران: سمت.
  • عراقی، شیخ فریدالدین ابراهیم (1388). کلیات عراقی. به کوشش سعید نفیسی. چ4. تهران: کتابخانۀ سنایی.
  • عسکری، ابوهلال حسن بن عبدالله بن سهل(1372). معیار البلاغه. ترجمۀ محمدجواد نصیری. تهران: دانشگاه تهران.
  • عطار نیشابوری، فریدالدین (1339). خسرونامه. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: زوار.
  • علوی ­مقدم، محمد و اشرف­زاده، رضا (1388). معانی و بیان. چ 11. تهران: سمت.
  • کاردگر، یحیی (1390). «بازنگری بحث اطناب در کتب بلاغی». دانشگاه اصفهان: فنون ادبی 3 (2)، پیاپی 5. 92-73.
  • کردبچه، لیلا (1393). «ایجاز و حذف در شعر معاصر (با تکیه بر اشعار نیما یوشیج، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری و یدالله رویایی)». فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی. (34). 144-121.
  • کزازی، میر جلال‌الدین (1385). معانی، زیباشناسی سخن پارسی. چ9. تهران: مرکز.
  • مولوی، جلال­الدین محمد بن محمد (1391). مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام و تصحیح رینولد الین نیکلسون، چ7. تهران: امیرکبیر.
  • ناصر خسرو قبادیانی، ابومعین (1378). دیوان ناصرخسرو. چ3. تهران: سیمای دانش.
  • نجفی، سیدرضا (1379). «بلاغت حذف و ایجاز و رابطۀ آن با مجاز»، مقالات و بررسی­ها، دفتر 68. 170-153.
  • نظامی، الیاس بن یوسف (1392). خسرو و شیرین. تصحیح و حواشی از حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چ 14. تهران: قطره.
  • هاتف اصفهانی (1367). دیوان هاتف اصفهانی به انضمام ترجیع­بند. تصحیح وحید دستگردی. مقدمۀ عباس اقبال آشتیانی. چ 8. تهران: فروغی.
  • هاشمی خراسانی، حجت (1391). مفصل شرح مطول. چ اول. قم: حاذق.
  • الهاشمی، احمد (1388). جواهرالبلاغه. ترجمه و شرح حسن عرفان. چ 10. قم: بلاغت.