بررسی رابطه بلاغت و نحو عربی با تکیه بر دیدگاه‌های جرجانی و سکّاکی (مطالعه موردی: حذف و تقدیر در تشبیه و استعاره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)

3 دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

چکیده
علم بلاغتی که اکنون در دست داریم در قرون اولیه اسلامی به صورت دیدگاه‌های ساده و پراکنده در حاشیة علوم دیگری مانند نقد ادبی، تفسیر قرآن، کلام، لغت و نحو مطرح بود. حقیقت آن است که بلاغت، استقلال خود را مدیون قرآن کریم است و مساله اثبات اعجاز قرآن کریم، یک عامل مهم در پیدایش آن به شمار می‌رود. امری که بعضی، از جمله زمخشری را بر آن داشت تا دو علم معانی و بیان را مختص قرآن بداند. جاحظ با نگارش البیان والتبیین و ابوهلال عسکری با نگارش الصناعتین: الشعر والکتابه و عبدالقاهر جرجانی با نگارش دو کتاب دلائل الإعجاز و أسرار البلاغه بلاغت عربی را به استقلالش نزدیک‌تر ساختند تا این که سکّاکی آن را به استقلال تام رسانید.
یکی از دانش‌هایی که مسائل بلاغی در میان مباحث آن مطرح گردیده، دانش نحو است که تأثیر قابل توجّهی بر معانی و بیان و به ویژه معانی داشته است و سکاکی از جمله دانشمندانی است که در مفتاح العلوم به ارتباط بین بلاغت و نحو بارها اشاره کرده است و دلیل مطرح کردن علم صرف و نحو را در مفتاح العلوم پیوستگی بین این علوم می‌داند و معتقد است کسی می‌تواند در بلاغت استاد باشد که ابتدا در صرف و نحو مهارت داشته باشد.
پژوهش پیش رو با روش توصیفی- تحلیلی در بستر مطالعات کتابخانه‌ای، با هدف بررسی ارتباط بین نحو و بلاغت در مساله حذف و تقدیر انجام گرفت و نتایج حاکی از آن است که علم نحو در علم معانی تأثیر غیر قابل انکاری گذاشته است و بسیاری از مباحث نحوی، از جمله حذف و تقدیر نحوی وارد علم معانی شده است و مقصود از آن‌ها غرض بلاغی است. بر اساس نتایج این پژوهش باید میان حذف و تقدیر نحوی و بلاغی فرق گذاشت و به کیفیّت آن‌ها در بلاغت توجّه کرد تا بر خلاف قیاس نحوی تبدیل نشود.
کلید واژه‌ها: علم بلاغت، علم نحو، جرجانی، سکاکی، تشبیه، استعاره، حذف و تقدیر.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Relationship between Rhetoric and Arabic Syntax Based on the views of Jurjāni and Sakkāki (Case Study: Omission and Apposition in Simile and Metaphor)

نویسندگان [English]

  • Nahid Jamshidi 1
  • Ali Asghar Ghahramani Moghbel 2
  • Abolfazl Rezaei 3
1 PhD student of Arabic language and literature, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor of Arabic Language and Literature, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran (corresponding author):
3 Associate Professor of Arabic Language and Literature, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The rhetoric, as we know it today, initially appeared in the early Islamic centuries as simple and scattered viewpoints within the margins of other disciplines such as literary criticism, Quranic interpretation, theology lexicography and syntax. It is worth noting that the autonomy of rhetoric can be attributed to the Holy Quran, with the validation of the Quran's miracles playing a pivotal role in its development. This led figures such Zamakhshari, to regard the two realms of rhetorical semantics and eloquence as exclusive to the Quran. Al-Jahiz’ Al-Bayan and Tabi'in, Abu Hilal Askari’s Al-Sanaatin: Al-Sha'ar and Katabah, and Abdul Qahir Jurjāni’s Dalal al-Ijaz and Asrar al-Balagheh contributed to the autonomy of Arabic rhetoric until Sakkāaki ultimately solidified it. Among the various fields discussing rhetorical matters is syntax, which has significantly influenced eloquence and, particularly, rhetorical semantics. Sakkaki is among the scholars who have frequently highlighted the interplay between rhetoric and syntax in Miftah al-Uloom, asserting proficiency in syntax as a prerequisite for the mastery of rhetoric. This study, employing a descriptive-analytical approach within a library-based framework, aimed to explore the relationship between syntax and rhetoric concerning omission and apposition. The findings suggest that, not only has syntax undeniably shaped rhetorical semantics, it has also affected eloquence. Many syntactic elements, including omission and appreciation, which have been incorporated into rhetorical semantics and eloquence, serve rhetorical purposes. Consequently, it is imperative to differentiate between syntactic and rhetorical omission and apposition, ensuring their qualitative distinction within rhetoric to prevent them from devolving into mere syntactic analogies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Omission and apposition
  • Jurjāni
  • Metaphor
  • Rhetoric
  • Sakkāki
  • Simile
  • Syntax
  • قرآن کریم.
  • ابن جنی، أبوالفتح عثمان (لاتا). الخصائص. تحقیق محمد علی النجار. الجزء الثانی. دار الکتب المصریة. المکتبة العلمیّة.
  • تفتازانی، سعد الدین (1376). مختصر المعانی. الطبعة الثانیة. قم: دار الفکر.
  • جرجانی، عبدالقاهر (2001). اسرار البلاغة فی علم البیان. تحقیق عبدالحمید هنداوی. الطبعة الأولی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
  • جرجانی، عبدالقاهر (2013). دلائل الاعجاز. شرح محمد ابراهیم شادی. الطبعة الثانیة. مصر: دار الیقین للنشر والتوزیع.
  • حسین، عبدالقادر (1998). أثر النحاة فی البحث البلاغی. الطبعة الأولی. القاهرة: دار غریب للطباعة.
  • الحسینی، السیّد جعفر سید باقر (1392). أسالیب البیان فی القرآن. الطبعة الثالثة. قم: مؤسّسة بوستان کتاب.
  • الحسینی الکفوی، أبوالبقاء (1998). معجم فی المصطلحات والفروق اللغویة. تحقیق عدنان درویش. محمد المصری. ط 2. بیروت: مؤسسة الرسالة.
  • خلوف، مصطفی شاهر (2009). أسلوب الحذف فی القرآن وأثره فی المعانی. الطبعة الأولی. عمّان: دار الفکر الأردنیة.
  • خیّام‌پور، عبدالرّسول (1388). دستور زبان فارسی. چاپ چهاردهم. تبریز: ستوده.
  • الخوری الشرتونی، سعید (1416). أقرب الموارد فی فصح العربیة والشوارد. الطبعة الأولی. طهران: دار الأسوة.
  • الراغب الأصفهانی، حسین بن محمد (2009). مفردات ألفاظ القرآن. تحقیق صفوان عدنان داوودی. دمشق: دار القلم – دار الشامیة.
  • رضایی جمکرانی، احمد (1401). استعاره. چاپ اول. تهران: مروارید.
  • الرمانی، أبو الحسن علی بن عیسی (1934). النکت فی اعجاز القرآن. تصحیح عبدالعلیم. دهلی: مکتبة الجامعة الملیّة الاسلامیة.
  • الزرکشی، محمد بن عبدالله (1990). البرهان فی علوم القرآن. الطبعة الأولی. بیروت: دار المعرفة.
  • زمخشری، جار الله أبی القاسم محمد بن عمر (2003). أساس البلاغة. تحقیق محمود فهمی حجازی. المجلد 2 و 1. الطبعة الثانیة. القاهرة: الهیئة العامة لقصور الثقافة.
  • السبکی، بهاء‌الدین (2003). عروس الأفراح فی شرح تلخیص المفتاح. تحقیق عبدالحمید هنداوی. الجزء الثانی. الطبعة الأولی. بیروت: مکتبة العصریة.
  • سجّادی، سیّد جعفر (1386). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چاپ اول. تهران: طهوری.
  • السکاکی، ابویعقوب یوسف بن محمّد بن علی (2000). مفتاح العلوم. تحقیق عبدالحمید هنداوی. الطبعة الأولی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
  • سیبویه، أبی بشر عمرو بن عثمان بن قنبر (1988). الکتاب. تحقیق عبدالسلام محمد هارون. الجزء الاول. الطبعة الثالثة. قاهره: مکتبة الخانجی.
  • سیدی، سید حسین؛ صحرایی، فاطمه (1389). جلوه‌های بلاغت حذف در قرآن. صحیفه مبین. شماره 48.
  • السیوطی، جلال‌الدین (لاتا). الاتقان فی العلوم القرآن. تحقیق محمد فضل ابراهیم. المجلد3. وزارة الشؤون الاسلامیة و الاوقاف و الدعوة و الارشاد المملکة العربیة السعودیة.
  • الصابونی، محمّد علی (2001). صفوة التفاسیر. الطبعة الأولی. بیروت: دار الفکر.
  • ضیاء آذری، شهریار (1390). عیار استعاره؛ جلوه‌ای از اعجاز بیانی قرآن کریم. چاپ اول. تهران: سروش.
  • ضیف، شوقی (لاتا). البلاغة تطوّر وتاریخ. الطبعة التاسعة. القاهره: دارالمعارف.
  • طباطبایی، سید محمد حسین (1363). المیزان فی تفسیر القرآن. ج 3. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
  • عبدالسّلام، مصطفی (1991). الحذف البلاغی فی القرآن الکریم. الطبعة الأولی. القاهرة: مکتبة القرآن.
  • عطیة، مختار (لاتا). الایجاز فی کلام العرب ونص الإعجاز «دراسة بلاغیة». دارالمعرفة الجامعیة.
  • القرطبی، إبن مضاء (1982). الرد علی النحاة. تحقیق شوقی ضیف. ط 2. مصر: دار المعارف.
  • القزوینی، الخطیب (2003). الإیضاح فی العلوم البلاغة المعانی والبیان والبدیع. تحقیق إبراهیم شمس الدین. الطبعة الأولی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
  • کاظمیان، صبا؛ دزفولیان، کاظم؛ خاتمی، احمد (1403). «مینو، اهورامزدا و اهریمن در تشبیهات اوستا، بندهش و مینوی خرد». دانشگاه سمنان: مطالعات زبانی و بلاغی. 15(35). 34-7.
  • المتنبی، أبو الطیب (1983). دیوان المتنبی. بیروت: دار بیروت.
  • مجید علی، عماد (2009). «الحذف والإضمار فی النحو العربی». مجلة جامعة کرکوک. العدد 2. المجلّد 4. السنة
  • مصری، أحمد أمین (لاتا). ضحی الإسلام. الطبعة الأولی. بیروت: مکتبة توفیقیة.
  • مطلوب، أحمد (1964). البلاغة عند السکاکی. الطبعة الأولی. بغداد: منشورات مکتبة النهضة.
  • میرلوحی، سیّد علی، رضوان، هادی (2008). نظرة جدیدة إلی المسائل المشترکة بین النحو والبلاغة وأثرها فی الدراسات البلاغیة والنحویة. 3(15).
  • هاشمی، أحمد (لاتا). جواهر البلاغة فی المعانی والبیان والبدیع. تحقیق یوسف الصمیلی. بیروت: مکتبة العصریة.
  • یعقوب، إمیل بدیع (1991). موسوعة النحو والصرف والإعراب. الطبعة الثانیة. بیروت: دار العلم للملایین.