بررسی و تحلیل نقش قافیه در به‌کارگیری واژه‌های عربی در شعر فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

چکیده

نفوذ دین اسلام در ایران و توسعه و انتشار زبان عربی در سرزمین‌های مجاور، مانند ایران، باعث به‌کارگیری زبان عربی در زبان فارسی شد. به‌قدری زبان فارسی با زبان عربی آمیخته شد که نمی‌توان واژه‌های عربی را از زبان فارسی تفکیک کرد. در این بین، قافیۀ اشعار، به‌ویژه در قالب قصیده، نقش ویژه‌ای داشت. شاعران هنگام ضرورت و تنگنای قافیه، واژه‌ها را از زبان عربی انتخاب می‌کردند. زمانی که سیر قصیده را در زبان فارسی بررسی می‌کنیم، حتّی در نخستین قصیده‌هایی که از زبان فارسی بر جای مانده است، دیده می‌شود که واژه‌های عربی زیادی در قافیه استفاده شده است. علاوه ‌بر ‌آن، شاعران، واژه‌های عربی غریب‌تر و نامستعمل‌تری را نیز در قافیۀ اشعارشان به‌ کار برده‌اند؛ در صورتی‌که در متن‌های منثور نخستین، واژه‌های عربی بسیار کم به‌ کار رفته است. برخی از شاعران، مانند منوچهری، انوری و خاقانی، واژه‌های عربی بیشتری در قصیده‌های خود استفاده کرده‌اند. در غزل، واژه‌های غریب و مهجور عربی کمتر در زبان فارسی کاربرد داشته است. در مثنوی‌ها قافیه از سبک عصر خود پیروی می‌کند؛ یعنی در قرن‌های نخستین شعر فارسی، واژه‌های عربی کم است و در قرن‌های بعدی، استعمال بیشتری دارد. همچنین حرف آخر قافیه، در واژه‌گزینی قافیه، تأثیر زیادی دارد. اگر شاعر، حرف «گ» را انتخاب کند، واژه‌های قافیه، فارسی می‌شوند. این مقاله به بررسی نقش قافیه در به‌کارگیری واژه‌های عربی پرداخته و از نخستین شاعران، چون رودکی، فرّخی و منوچهری آغاز کرده و در پایان، نتایج آماری استفاده از قافیه‌های عربی را به‌صورت نمودار نشان داده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigation and Analysis of the role of rhyme in the use of Arabic words in Persian poetry

نویسنده [English]

  • Tahereh Ghasemi
Ph.D, Persian language and literature, Bo-ali-Sina University, Hamadan, Iran.
چکیده [English]

The influence of Islam and the development and spread of the Arabic language in neighboring countries such as Iran, led to the use of the Arabic words in the Persian language. Persian was so mixed with Arabic that it is now impossible to separate Arabic words from Persian language. Concerning the significant role of rhyme in poetry, especially in odes, poets chose words from Arabic when they faced hassles in matching the rhyme. When we examine the course of odes in Persian language, many Arabic words can be seen in the rhyme scheme, even in the earliest remaining odes. In addition, poets have used obscure and abandoned Arabic words in the rhyme of their poems. In the early prose texts, however, very few Arabic words were used. Some poets such as Manūchehrī, Anvarī and Khāqānī have used more Arabic words in their poems. Meanwhile, in sonnet, obscure and abandoned Arabic words have been used less frequently in Persian language. In Masnavis, rhymes follow the style of their era; that is, Arabic words are few in the first centuries of Persian poetry and are used more often in the following centuries. Also, the last letter of the rhyme affects the word selection of the rhyme significantly. If the poet chooses the letter " گ", the rhyming words become Persian. This article examines the role of rhyme in the use of Arabic words, starting from early poets such as Rūdakī, Farrokhī, and Manūchehrī. The statistical results of the use of Arabic rhymes are then shown in the form of a diagram.

کلیدواژه‌ها [English]

  • poetry
  • rhyme
  • Arabic words
  • adaptation
  • احمدنژاد، کامل (1372)، فنون ادبی، چ1، تهران: پایا.
  • اسدی طوسی (1394)، گرشاسپ‌نامه، به‌کوشش محمود امیدسالار و نادر مطلبی کاشانی، استانبول: موزۀ توپکاپی، کتابخانه، دفتر پژوهش‌های نسخه‌شناسی.
  • انوری ابیوردی (1337)، دیوان اشعار، به‌کوشش سعید نفیسی، چ1، تهران: پیروز.
  • پورنامداریان، تقی (1381)، خانه‌ام ابری است، چ2، تهران: سروش.
  • خاقانی شروانی، افضل‌الدّین بدیل بن علی (1375)، دیوان اشعار، ویراستۀ میر‌جلال‌الدّین کزّازی، تهران: نشر مرکز.
  • خان‌محمّدی، علی‌اکبر (1386)، دو قاعدۀ فراموش‌شده در ادب فارسی، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دورۀ20، شمارۀ 2، تابستان، صص 4-8.
  • خواجوی‌کرمانی (1370)، گل و نوروز، به‌کوشش کمال عینی، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  • دهلوی، امیرخسرو (1380)، دیوان اشعار، تصحیح اقبال صلاح‌الدّین، با مقدّمه و اشراف محمّد روشن، تهران: نگاه.
  • رودکی سمرقندی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (1382)، دیوان اشعار، شرح جعفر شعار، چ3، تهران: قطره.
  • زیپولی، ریکاردو (1383)، پژوهش در فن قافیۀ شعر فارسی، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 24، صص 109-114.
  • سعدی، مصلح‌الدین (1385)، غزلیات سعدی، تصحیح غلام‌حسین یوسفی، تهران: سخن.
  • سعدی، مصلح‌الدین (1385)، کلّیات سعدی، تصحیح محمّدعلی فروغی، چ1، تهران: هرمس.
  • سلمان ساوجی (1384)، کلّیات، با مقدّمه و تصحیح اوستا، شرح حال و تحقیق از رشید یاسمی، تهران: زوّار.
  • سلمان ساوجی (1348)، جمشید و خورشید، تصحیح آسموسن و فریدون وهمن، چ1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1368)، دیوان اشعار، به‌کوشش مدرّس رضوی، چ7، تهران: سنایی.
  • شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1376)، موسیقی شعر، تهران، چ5، تهران: آگه.
  • صاحب‌اختیاری، بهروز و حمیدرضا باقرزاده (1382)، احمد شاملو، شاعر شبانه‌ها و عاشقانه‌ها، چ1، تهران: هیرمند.
  • طاهباز، سیروس (1368)، دربارۀ شعر و شاعری از مجموعه آثار نیما یوشیج، چ1، تهران: دفترهای زمانه.
  • عراقی، فخرالدّین (1372)، دیوان اشعار، تصحیح و توضیح نسرین محتشم (خزاعی)، تهران: زوّار.
  • عطّار نیشابوری، فریدالدّین (1384)، منطق‌الطّیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چ2، تهران: سخن.
  • عطّار نیشابوری، فریدالدّین (1386): اسرارنامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چ4، تهران: سخن.
  • عطّار نیشابوری، فریدالدّین (1388): الهی‌نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
  • عیدگاه طرقبه‌ای، وحید (1392)، تصحیح بیت‌هایی از دیوان ناصرخسرو، ادبیات و زبان‌ها، فرهنگ‌نویسی، شمارۀ 5 و 6، صص 136-151.
  • فرّخی سیستانی (1335)، دیوان اشعار، به‌کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران: چاپ سپهر.
  • فردوسی، ابوالقاسم (1386): شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی مطلق، چ ، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
  • قاسمی، طاهره (1400)، بررسی نقش قافیه در نشان‌دادن گویش‌های محلّی و منطقه‌ای شاعران، فصلنامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، سال 12، شمارۀ 25، صص 307-328.
  • ‌گرگانی، فخر‌الدّین اسعد (1349)، ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا، الکساندر گواخایا، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • محمّدی، علی و طاهره قاسمی دورآبادی (1395)، بررسی نقش قافیه در تحوّلات آوایی زبان فارسی، فنون ادبی، سال 8، شمارۀ 2، صص 15-32.
  • مرادی، محمّد (1395)، کارکرد متمایز قافیه و ردیف دوبیتی‌های عامّه در لفظ و معنی، فرهنگ و ادبیات عامّه، شمارۀ 10، صص 165-189.
  • مسعود سعد سلمان (1374)، دیوان اشعار، با مقدّمۀ رشید یاسمی، به‌اهتمام پرویز بابایی، چ1، تهران: نگاه.
  • مسعود سعد سلمان (1390)، دیوان اشعار، تصحیح محمّد مهیار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • مصاحب، غلامحسین (1365)، دایرة‌المعارف فارسی، تهران: فرانکلین.
  • منوچهری دامغانی (1347)، دیوان اشعار، به‌کوشش محمّد دبیرسیاقی، چ3، تهران، زوّار.
  • ناتل خانلری، پرویز (1337)، شعر، وزن، قافیه، مجلۀ سخن، جلد 9، شمارۀ 2، صص 97-101.
  • ناصر خسرو قبادیانی (1380)، دیوان اشعار، با مقدّمه و شرح حال سیدحسن تقی‌زاده، تصحیح مجتبی مینوی و تعلیقات علی‌اکبر دهخدا، تهران: معین.
  • نظامی، الیاس بن یوسف (1389)، خمسۀ نظامی گنجه‌ای، به‌کوشش سعید حمیدیان، چ4، تهران: قطره.
  • همایی، جلال‌الدّین (1363)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چ2، تهران: توس.
  • یوسفی، غلامحسین (1363)، کاغذ زر، چ1، تهران: یزدان.