چند فایدۀ لغوی از دیوان کاتبی نیشابوری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی (نویسنده مسئول)

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی

چکیده

شمس‌الدین محمّد بن ‌عبدالله کاتبی نیشابوری تُرشیزی، شاعر و خطّاط عهد تیموری است که تذکره‌نویسان و تاریخ‌نویسان ادبیات او را در شاعری و ابداع معانی ستوده‌اند. سال تولّد او در تذکره‌ها ذکر نشده‌ است. همین قدر می‌دانیم که در نیمۀ دوم قرن هشتم در روستای طَرق (راوش) تُرشیز نیشابور به دنیا آمده است. از اشاراتی که در دیوان وی هست، دانسته می‌شود که در نیمۀ دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم که تیمور زنده بود، کاتبی شاعری کامل بوده است. او در نیشابور از سیمی نیشابوری که ادیبی ذوفنون بود، تعلیم‌ ادب و خط گرفت، خوشنویس شد و بدین جهت تخلّص کاتبی را برگزید. کلّیات آثار وی مشتمل‌ است بر حدود ده‌هزار بیت شامل قصیده‌ها، ترکیب‌بندها، ترجیع‌بندها، مسمّط‌ها، قطعه‌ها، رباعی‌ها، معمّاها و مثنوی‌های خمسه ‌که تاکنون از دیوان او بخش غزلیات و از مثنوی‌های او تنها مثنوی مجمع‌البحرین و اخیراً محبّ و محبوب (سی‌نامه) چاپ شده است. کاتبی با بهره‌مندی از قالب‌های متنوّع و مضامین خوب و توجّه خاص به صنایع شعری و آوردن لغات و ترکیبات تازه توفیق یافته است که سهمی در غنای زبان فارسی داشته باشد. وی در قصیده‌سرایی به خاقانی و در مثنوی‌سرایی به نظامی نظر دارد و در مجموع، شاعری دشوارگو و زبان‌آور است. توجّه فراوان به واژگان و لغات کمترآشنا برای کشف و درج معانی تازه و دشواریاب و به‌کارگیری انواع آرایه، التزام به استفاده از جناس در بیشتر ابیات، تکرار، واج‌آرایی و بهره‌گیری از کنایات و استعاره‌های پیچیده، تقلید و پاسخ‌گویی شعر شاعران گذشته، از ویژگی‌های عمدۀ آثار اوست. آثار او مخزنی از لغات و تعابیر و ترکیبات کهن و مهم زبان فارسی ‌است. در این مقاله پس از معرفی شاعر و آثارش، برخی از فواید لغوی اشعار او نمونه‌وار براساس شواهد و ابیاتی از متن دیوان در دو گروه معرّفی و با پژوهش در متون دیگر بررسی شده است. نخست، آن‌ها که تا پیش از این در فرهنگ‌ها‌ نیامده‌اند یا اگر در فرهنگ‌ها آمده‌اند، فاقد شاهد هستند یا تنها شاهدشان از شعر کاتبی است. دوم، مواردی که ابیات و شواهد دیوان کاتبی، آن‌ها را تبیین، تقویت و توجیه می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Some Lexical Uses from Divân of Kâtebi of Neyshâbur

نویسندگان [English]

  • Mohammad Shadrooymanesh 1
  • Sara Ghaffari Cherati 2
1 Kharzmi University
2 PhD Student of Karazmi University
چکیده [English]

Shams al-Din Muhammad b. Abdullah Kâtebi of Neyshâbur/Torshiz is a poet and calligrapher of the Timurid era who has been praised by literary historians and biographers for his poetry and creating new meanings. The year of his birth is not mentioned in biographies; we only know that he was born in the second half of the eighth century in the village of Tarq (Rawesh) in Torshiz, Neyshabur. It is known from the references in his divan that in the second half of the eighth and early ninth centuries, when Timur was alive, Kâtebi was a fully-fledged poet. In Neyshabur, he learned literature and calligraphy from the Simi of Neyshabur, who was a master of literature and arts. Katebi became calligrapher, hence the pen name Katebi. The totality of his works consists of ten thousands lines of verse, including odes, tarkibband, tarjiband, mosamat, quatrains, riddles, and Khamseh (five Masnawies). So far Ghazals, from his Divân, and only Majma’-ul-Bahrayn and recently Mohebb-va-Mahbub (or Si-nâmeh), of his Masnawies, have been published. Ketabi has succeeded in contributing to the richness of the Persian language by usinf various forms and sublime themes as well as special attention to figures of speech and the coinage of new words and expressions. In his odes, he imitates Khaghani, and in Masnawi, he is inspired by Nezami. All in all, he is an esoteric and eloquent poet. In an age when good imitation was considered one of the foremost poetic features, his poetry is characterized by close attention to less familiar words and phrases to discover and introduce new and difficult meanings as well as the use of different tropes such as puns, repetitions, alliteration, metonymy, metaphors and conceits, along with imitating and responding to earlier poetry. His works are a repository of ancient and important words, interpretations and word combinations of the Persian language. In this article, after brief sketch of the poet and his works, some of the lexical uses of his poems are introduced based on evidence and verses from his Divân and other texts. These lexical uses fall into two groups: first, those which have not been included in dictionaries, or if included, they are with no evidence or only with evidences from Kâtebi’s poems; second, those which have been explained, discussed and clarified through evidences from Kâtebi’s verse.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kâtebi Neyshâburi
  • Kâtebi Torshizi
  • Persian poetry of the ninth century
  • lexical use
  • ابن‌بلخی (1374)، فارس‌نامۀ ابن‌بلخی، تصحیح منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
  • ابن‌منظور (1416ق)، لسان العرب، تصحیح امین محمّد عبدالوهّاب و محمّد الصادق العبیدی، بیروت:‌ دار احیاء التّراث العربی.
  • اثیر اومانی، عبدالله (1391)، دیوان، امید سروری و عبّاس بگ‌جانی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • اثیرالدّین اخسیکتی (1337)، دیوان، ت‍ص‍ح‍یح‌ رک‍ن‌ال‍دی‍ن‌ ه‍م‍ای‍ون‌ف‍رّخ‌، تهران: کتاب‌فروشی رودکی.
  • ادیب‌الممالک فراهانی، محمّدصادق (1384)، دیوان، تصحیح سید علی موسوی گرمارودی، تهران: قدیانی.
  • ادیب نطنزی، بدیع‌الزّمان (1349)، المرقاه، تصحیح سید جعفر سجّادی، تهران:‌ بنیاد ف‍ره‍ن‍گ‌ ایران.
  • اسدی طوسی، ابومنصور علی (1365)، لغت فرس، تصحیح فتح‌الله مجتبایی و علی‌اشرف صادقی، تهران: خوارزمی.
  • افشار، ایرج (1381)، از گنج‌خانۀ متون: خط، قلم، کاغذ، نسخه، نامۀ بهارستان، شمارۀ 5.
  • امیر علی‌شیر نوایی (1363)، مجالس ‌النّفایس، تصحیح علی‌اصغر حکمت، تهران: نشر ایران.
  • امین ‌احمد رازی (1340)، هفت اقلیم، ج 2، تصحیح جواد فاضل، تهران: ادبیه.
  • امینی هروی، میرصدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی، تصحیح محمّدرضا نصیری، تهران:‌ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  • انوری ابیوردی، اوحدالدین (1340)، دیوان، تصحیح محمّدتقی مدرّس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • انوری، حسن و همکاران (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
  • اینجوی شیرازی، میرجمال‌الدین (1351)، فرهنگ جهانگیری، تصحیح رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
  • بدر شروانی (1985م)، دیوان، ابوالفضل هاشم اوغلی رحیمف، مسکو: ادارۀ ان‍ت‍ش‍ارات‌ دانش، شعبۀ ادبیات خاورمیانه.
  • برزونامه و داستان کک کوهزاد‌ (1382)، ب‍ه ‌اه‍ت‍م‍ام محمّد دب‍ی‍رس‍ی‍اق‍ی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  • تأثیر تبریزی، محسن (1373)، دیوان، تصحیح امین‌پاشا اجلالی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • جامی، نورالدین عبدالرّحمان (1378)، دیوان جامی، تصحیح اعلاخان افصح‌زاد، تهران: میراث مکتوب.
  • جامی، نورالدین عبدالرّحمان (1391)، هفت اورنگ، تصحیح جابلقا داد‌علیشاه و همکاران، تهران: میراث مکتوب.
  • جهانگیر گورکانی، محمّد (1356)، جهانگیرنامة منثور، به کوشش محمّد هاشم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ.
  • حافظ ابرو، شهاب‌الدین (1380)، زبده ‌التواریخ، سید ک‍م‍ال‌ ح‍اج‌س‍ی‍دج‍وادی، تهران:‌ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • حدود العالم من المشرق الی المغرب (1340)، تصحیح منوچهر ستوده، تهران:‌ دانشگاه تهران.
  • حسنی حسینی، علی‌اکبر (بی‌تا)، شرح النّصاب الصّبیان الموسوم بدرّه الّثمینه.
  • خاقانی، افضل‌الدین بدیل بن علی (1368)، دی‍وان‌، تصحیح ضیاءالدین سجّادی، تهران: زوّار.
  • خواجوی کرمانی، ابوعطا کمال‌الدین محمود (1336)، دیوان، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: کتاب‌فروشی محمودی و بارانی.
  • خویی، زین‌العابدین بن فتح‌علی (1372)، احیاء الخط (در کتاب‌آرایی در تمدّن اسلامی)، نجیب مایل هروی، مشهد: آستان قدس رضوی.
  • دوغلات، محمّدحیدر (1383)، تاریخ رشیدی، تصحیح عبّاس‌قلی غفّاری‌فرد، تهران: میراث مکتوب.
  • دولتشاه سمرقندی (1382)، تذکره‌الشعرا، تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.
  • ده‍ار، ق‍اض‍ی‌خ‍ان‌ ب‍در محمّد (1350)، دس‍ت‍ور الاخ‍وان، تهران: ب‍ن‍ی‍اد ف‍ره‍ن‍گ‌ ای‍ران.
  • دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، تهران:‌ مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا.
  • رامپوری، غیاث‌الدین محمّد (1375)، غیاث ‌اللغات، تهران:‌ امیرکبیر.
  • روملو، حسن‌بیگ (1384)، احسن ‌التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
  • ریچی، ماتیو (1387)، چین‌نامه، ترجمۀ محمّد زمان، تهران:‌ میراث مکتوب.
  • زرّین‌کوب، عبدالحسین (1385)، از گذشتۀ ادبی ایران، چ 3، تهران: سخن.
  • زلالی خوانساری (1384)، کلّیات زلالی خوانساری، تصحیح سعید شفیعیون، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • زمخشری، جارالله (1386)، مقدّمه الادب، تصحیح ای جی وتزشتاین، تهران:‌ مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
  • سام میرزای صفوی (1389)، تحفۀ سامی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  • سامی، شمس‌الدین بن خالد (1333)، قاموس ‌الاعلام، استانبول.
  • سعدی، مصلح‌الدین (1369)، گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
  • سیف فرغانی (1364)، دیوان، تصحیح ذبیح‌الله صفا، چ 2، تهران: فردوس.
  • سوزنی سمرقندی (1338)، دی‍وان‌ ح‍ک‍ی‍م‌ س‍وزن‍ی ‌س‍م‍رق‍ن‍دی، تصحیح ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران: امیرکبیر.
  • شبلی نعمانی (1395)، شعر العجم، ترجمۀ محمّدتقی فخر داعی گیلانی، تهران: دنیای کتاب.
  • شرف‌الدین یزدی (1387)، ظفرنامه، تصحیح سعید میر‌محمّد‌‌‌‌‌‌صادق و عبدالحسین نوایی، تهران:‌ کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • شعوری، حسن (1155ق)، لسان‌العجم (فرهنگ شعوری)، قسطنطنیه.
  • شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1387)، قلندریه در تاریخ، چ 3، تهران: سخن.
  • صادقی، علی‌اشرف (1396)، فرهنگ جامع زبان فارسی، ج 2، چ 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  • صفا، ذبیح‌الله (1389)، تاریخ ادبیات فارسی، ج 3، چ 8، تهران: فردوس.
  • طالب آملی (1346)، کلّیات اشعار، تهران: سنایی.
  • طوسی، محمّد بن محمود (1382)،عجایب المخلوقات و غرایب ‌الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
  • عبدالله کیا (1331)، رسالۀ فلکیه، تصحیح والتر هینس، آلمان.
  • عرفی شیرازی، جمال‌الدین محمّد (1378)، کلّ‍ی‍ات‌، تصحیح محمّد ولی‌الحق انصاری، تهران:‌ دانشگاه تهران.
  • فتوحی رودمعجنی، محمود (1397)، نظم نحوی و نقش آن در ادبیت سخن، فصلنامة مطالعات زبانی و بلاغی، سال 9، شمارة 18، صص 261-286.
  • فراهی، مسعود بن ابوبکر (1372)، نصاب ‌الصبیان، حسن انوری، تهران:‌ مرکز نشر دانشگاهی.
  • فوقی یزدی، احمد (1342)، دیوان فوقی یزدی، تصحیح مدرّس گیلانی، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی عطایی.
  • کاتبی نیشابوری، محمّد (859 ق)، کلّیات دیوان کاتبی، نسخۀ خطّی، شمارة 3863 کتابخانۀ فاتح سلیمانیه استانبول.
  • کاتبی نیشابوری، محمّد (865 ق)، کلّیات دیوان کاتبی، نسخۀ خطّی، شمارة 574، کتابخانۀ لالااسماعیل استانبول.
  • کاتبی نیشابوری، محمّد (1384)، مجمع‌البحرین، تصحیح بهروز ایمانی، در: گنجینۀ بهارستان، به کوشش بهروز ایمانی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • کلیم همدانی، ابوطالب (1387)، دیوان کلیم همدانی، تصحیح محمّد قهرمان، مشهد: آستان قدس رضوی.
  • کیهان، مسعود (1391)، جغرافیای سیاسی ایلات و طوایف ایران، نبی‌الله رشنو، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلّح.
  • لسانی شیرازی، وجیه‌الدین عبدالله (1391)، شهرآشوب، شیراز: دانشگاه شیراز.
  • مایل هروی، نجیب (1372)، کتاب‌آرایی در تمّدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.
  • محتشم کاشانی، کمال‌الدین (1380)، دیوان، تصحیح عبدالحسین نوایی و مهدی صدری، تهران: میراث مکتوب.
  • محمّد پادشاه (1335)، فرهنگ آنندراج، محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ خیام.
  • محمّدحسین بن خلف تبریزی (1376)، برهان قاطع، تصحیح محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
  • مروی، محمّدکاظم (1369)، عالم‌آرای نادری، محمّدامین ریاحی، تهران: نشر علم.
  • منهاج‌الدین (1342)، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحیّ حبیبی، کابل:‌ انجمن تاریخ افغانستان.
  • مولوی، جلال‌الدین محمّد بلخی (1363)، کلّیات شمس تبریزی، تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
  • ناصر خسرو (1356)، سفرنامه، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران:‌ زوّار.
  • نثاری بخاری، حسن بن عبدالوهاب (1377)، مذکّر احباب، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران:‌ نشر مرکز.
  • نجیب کاشانی، نورالدین محمّد شریف (1382)، دیوان نجیب کاشانی، تصحیح اصغر دادبه و مهدی صدری، تهران:‌ میراث مکتوب.
  • نخشبی، ضیاءالدین (1388)، جزئیات و کلّیات، ‫به اهتمام علی‌محمّد مؤذّنی، تهران:‌ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  • نظام قاری یزدی، محمود (1362)، دیوان البسه، به کوشش میرزا حبیب اصفهانی، استانبول.
  • نفیسی، سعید (1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران: فروغی.
  • نویدی شیرازی، عبدی‌بیک (1358)، جنّه ‌الاثمار، زی‍ن‍ه الاوراق‌، ص‍ح‍ی‍ف‍ه الاخ‍لاص، مسکو: ادارۀ انتشارات دانش، شعبۀ ادبیات خاور.
  • نویدی شیرازی، عبدی‌بیک (1979م)، جنه ‌الاثمار، مسکو:‌ ادارۀ انتشارات دانش، شعبۀ ادبیات خاور.
  • وحشی بافقی، کمال‌الدین (1347)، دیوان، تصحیح حسین نخعی تهران: امیرکبیر.
  • هاتفی خرجردی، عبدالله (1977م)، شیرین و خسرو، تصحیح سعدالله اسدالله‌یف، مسکو.
  • هدایت، رضاقلی‌خان (1385)، ریاض‌العارفین، تصحیح ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران:‌ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • هلالی جغتایی، نورالدین (1337)، دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران:‌ کتابخانۀ سنایی.
  • یارشاطر، احسان (1383)، شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران: جامی.