تحلیل موانع فهم متن «ترجمۀ محاسن اصفهان» بر پایۀ آسیب‌شناسی ساختارهای نحوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.

2 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران (نویسندة مسئول)

10.22075/jlrs.2025.39054.2753

چکیده

کتاب ترجمۀ محاسن اصفهان نوشتۀ حسین بن محمّد آوی در سال ۷۲۹ هجری ترجمه‌ای آزاد از اثر عربی مفضّل بن سعد مافروخی در قرن پنجم هجری است. به این ترجمه، با وجود ارزش تاریخی، فرهنگی و ادبی آن، در پژوهش‌های ادبی و تاریخی کمتر توجه شده است. از  دلایل مهم این غفلت، پیچیدگی‌های نحوی و ساختارهای غیرمعمول است که درک متن را دشوار می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی- ‌تحلیلی و بر پایۀ سبک‌شناسی نحوی انجام شده است و با رویکرد آسیب‌شناسی نحوی و تحلیل جمله‌به‌جمله و دسته‌بندی ساخت‌ها، سهم هر یک از این عوامل را در ایجاد گره‌های زبانی در سه محور اطناب، حذف و جابه‌جایی، مشخص می‌کند. نتایج نشان می‌دهد که انباشت این ویژگی‌ها نه‌تنها موجب ابهام و گسست در انتقال معنا شده، بلکه خواننده را به‌جای دریافت محتوای تاریخی، درگیر لایه‌های پیچیدۀ نحوی کرده است. این یافته‌ها روشن می‌کند که دشواری متن بیش از آنکه ناشی از سطح واژگان یا آرایه‌های ادبی باشد، از ساخت‌های نحوی پیچیده سرچشمه گرفته است. تحلیل این ساخت‌ها، افزون ‌بر کمک به فهم بهتر این متن و متون مشابه، می‌تواند به شناخت دقیق‌تر تحول نثر فارسی در قرن‌های هفتم و هشتم یاری رساند و زمینه‌ای برای تدوین فرهنگ ساخت‌های نحوی متون کهن فارسی فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of Comprehension Obstacles in Tarjoma-yi Maḥāsin-i Eṣfahān Based on the Pathology of Syntactic Structures

نویسندگان [English]

  • Maryam Koosha 1
  • Naser Rahimi 2
1 Phd. Student of Persian Language and Literature, Semnan University, Semnan, Iran.
2 Assistant Professor of Persian Language and Literature, Semnan University, Semnan, Iran (Corresponding Author)
چکیده [English]

Tarjoma-yi Maḥāsin-i Eṣfahān, translated by Ḥosayn b. Moḥammad Āvī in 729 AH, is a free rendering of the Arabic work by Mofażżal b. Saʿd al-Mafarrūkhī composed in the 5th century AH/11th century CE. Despite its historical, cultural, and literary significance, the Persian version has received little scholarly attention. One of the main reasons for this neglect lies in its syntactic complexity and unusual structures, which make the text difficult to comprehend. This study, adopting a syntactic pathological approach, demonstrates that the difficulties of the text do not primarily stem from vocabulary or rhetorical ornamentation, but rather from obscure and intricate syntactic constructions. The accumulation of such features disrupts the transmission of meaning and entangles the reader in layers of expression instead of clearly conveying the historical content. The methodology is based on syntactic stylistics, analyzing the text sentence by sentence and classifying problematic structures into three categories: verbosity, omission, and dislocation. Examining these features not only facilitates a clearer understanding of this text and similar works, but also contributes to a more precise knowledge of the development of Persian prose in the 7th, 8th, and 9th centuries AH, and lays the groundwork for compiling a lexicon of syntactic structures in classical Persian texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Barriers to Comprehension
  • Ornate Prose
  • Pathology of Prose
  • Syntactic Stylistics
  • Tarjoma-yi Maḥāsin-i Eṣfahān
  • آوی، حسین بن محمد (1328). ترجمۀ محاسن اصفهان. به‌کوشش عباس اقبال. تهران: ضمیمۀ مجلۀ یادگار.
  • احمدی گیوی، حسن )1384(. دستور زبان فارسی فعل. تهران: قطره.
  • اشپولر، برتولد و همکاران )۱۳۶۰(. تاریخنگاری در ایران. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: گستره.
  • امین شیرازی، احمد )1392(. آئین بلاغت (شرح فارسی مختصر المعانی). تهران: فروغ قرآن.
  • انوری، حسن؛ احمدی گیوی، حسن )1388(. دستور زبان فارسی. ج 2. تهران: مؤسسه فرهنگی فاطمی.
  • بهار، محمدتقی (ملک‌الشّعرا) )1386(. سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی. تهران: امیرکبیر.
  • خطیب‌رهبر، خلیل )1379(. حروف اضافه و ربط دستور زبان فارسی. تهران: مهتاب.
  • خطیب‌رهبر، خلیل )1376(. گلستان سعدی. تهران: صفی‌علیشاه.
  • خطیبی، حسین )1398(. فن نثر در ادب پارسی. تهران: زوار.
  • خیام‌پور، عبدالرسول )۱۳۸۸(. دستور زبان فارسی. تبریز: ستوده.
  • خان‌محمّدی، نگار؛ رحیمی، ناصر) ۱۴۰۳(. «بررسی ویژگی‌های آوایی و دستوری کتاب «پانزده گفتار» از مجتبی مینوی». دانشگاه سمنان: مطالعات زبانی و بلاغی. (۳۷) ۱۵. 86-47.
  • خطیبی، حسین )1398(. فن نثر در ادب پارسی. تهران: زوّار.
  • روبینچیک، یوری آرونویچ )1399(. فعل مرکب در زبان فارسی. ترجمۀ محسن شجاعی (با یادداشت‌های علی‌اشرف صادقی). تهران: کتاب بهار.
  • روزنتال، فرانتس)۱۳۶۶(. تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام. ترجمۀ اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی.
  • سجادی، صادق )۱۴۰۰(. تاریخ‌نگاری در قلمرو اسلام. تهران: فرهنگ جاوید.
  • سعدی، مصلح بن عبدالله )1387(. غز‌ل‌های سعدی. به کوشش غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
  • شمیسا، سیروس )1387(. بیان و معانی نثر. تهران: میترا.
  • شمیسا، سیروس )1387(. سبک‌شناسی نثر. تهران: میترا.
  • صدیقیان، مهین‌دخت )1384(. ویژگیهای نحوی زبان فارسی در نثر قرن پنجم و ششم هجری. زیرِنظرپرویز ناتل‌خانلری. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  • صفا، ذبیح‌الله )۱۳۶۹(. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.
  • غلامرضایی، محمد )1403(. سبک‌شناسی نثر پارسی از قرن چهارم تا قرن سیزدهم. تهران: سمت.
  • فتوحی، محمود )1390(. سبک‌شناسی (نظریه‌ها. رویکردها و روش‌ها). تهران: سخن.
  • فرشیدورد، خسرو (1355). «بدل و گروه اسمی بدلی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران. (3)23. 150-126.
  • فرشیدورد، خسرو )1378(. جمله و تحول آن در زبان فارسی. تهران: امیرکبیر.
  • فرشیدورد، خسرو )1392(. دستور مفصل امروز. تهران: سخن.
  • فرشیدورد، خسرو )1383(. فعل و گروه فعلی و تحول آن در زبان فارسی. تهران: سروش.
  • قنوات، عبدالرحیم )۱۳۹۳(. تاریخ‌نگاری محلی ایران در دورۀ اسلامی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  • گروه نویسندگان )۱۴۰۰(. تاریخ‌نگاری فارسی در ایران میانه. زیرِنظر چارلز ملویل. ترجمۀ ابوالفضل رضوی. تهران: نگارستان اندیشه.
  • گیپ، هامیلتون و همکاران )۱۳۹۴(. تاریخ‌نگاری در اسلام. ترجمه یعقوب آژند. تهران: گستره.
  • مجلسى، محمد باقر بن محمدتقى )1403(. بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  • مروّجی، فرزاد )1396).«سبکهای نثر فارسی». دانشنامه جهان اسلام. ج 22.  تهران: دایرة المعارف اسلامی. –772-767.
  • معین، محمد )1360(. اضافه. تهران: امیرکبیر.
  • میثمی، جولی اسکات )۱۳۹۱(. تاریخ‌نگاری فارسی. ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: ماهی.
  • ناتل‌خانلری، پرویز (۱۳۳۷). «نکته‌ای از حذف حرف اضافه دستور زبان فارسی». مجلۀ سخن. 9(۴). 320-318.
  • ناتل‌خانلری، پرویز )۱۳۶۶(. تاریخ زبان فارسی. تهران: نو.
  • ناتل‌خانلری، پرویز)1340(. دربارۀ زبان فارسی. تهران: سخن.
  • ناتل‌خانلری، پرویز )1388(. دستور تاریخی زبان فارسی. به‌کوشش عفت مستشارنیا. تهران: توس.
  • نجفی، ابوالحسن )1397(. غلط ننویسیم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • وحیدیان کامیار، تقی )۱۳۸۹(. دستور زبان فارسی. ج ۱. تهران: سمت.
  • هادی‌زاده، رضا (1363). «سعدی و زبان عربی در آیینۀ گلستان». ماهنامۀ کیهان فرهنگی. ش۱۰: 44.
  • هاشمی، احمد )1388(. جواهرالبلاغه. ترجمه و شرح حسن عرفان. قم: بلاغت.
  • همایی، جلال‌الدین )1386(. فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: هما.