تحلیل بلاغی ناز و نیاز در غزلیات جامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، ایران، تهران (نویسندة مسئول)

2 کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، ایران، تهران.

چکیده

غزل در شعر فارسی قالبی برجسته برای بازنمایی ظرافت‌های عاطفی و تجربه‌های ژرف انسانی از رهگذر صنایع بلاغی چون تشبیه، استعاره، تضاد و کنایه است. جامی، سخن‌پرداز برجستۀ سدۀ نهم با بهره‌گیری از این فنون وجوه متنوع عشق در ساحت‌های آسمانی و زمینی را تبیین کرده است. پژوهش حاضر با هدف واکاوی دو مؤلفۀ محوری «ناز» و «نیاز» در غزلیات جامی انجام شده است تا نقش آن‌ها در نظام معنایی و زیبایی‌شناختی شعر او آشکار گردد. با وجود جایگاه برجستۀ جامی در ادبیات فارسی تاکنون مطالعۀ مستقلی درزمینۀ تحلیل بلاغی دو عنصر ناز و نیاز و تأثیرشان بر ساختار زبانی و مفهومی غزلیات وی صورت نگرفته است؛ امری که ضرورت انجام تحقیق حاضر را توجیه می‌کند. این پژوهش ماهیتی توصیفی‌- تحلیلی دارد و بر مبنای گردآوری داده‌ها ازطریق مطالعۀ کتابخانه‌ای، فیش‌برداری از نمونه‌های مرتبط با جلوه‌های ناز و نیاز و تحلیل آن‌ها براساس مبانی بلاغت فارسی انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد ناز و نیاز از عناصر پایدار در روابط عاشق و معشوق به‌ شمار می‌آیند. ناز معشوق آسمانی، ماهیتی مطلق دارد؛ درحالی‌که ناز معشوق زمینی برخاسته از نیاز است و با تضادهای عاطفی، نظیر مهر و جفا، بازتاب می‌یابد. نیاز نیز ویژگی مشترک عاشق و معشوق زمینی است که در پرتو ظرافت‌های بلاغی جامی، جلوه‌ای هنرمندانه پیدا می‌کند. نتایج همچنین بر ضرورت تحلیل تطبیقی این مفاهیم در بسترهای تاریخی و سبکی دیگر تأکید می‌کند تا چشم‌اندازهای تازه‌ای در مطالعات ادبی گشوده شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rhetorical Analysis of Nāz and Niyāz in Jāmī’s Ghazals

نویسندگان [English]

  • Ali Mohammad Moazzeni 1
  • Leila Karami 2
1 Professor of Persian Language and Literature, University of Tehran, Iran, Tehran (Corresponding author)
2 M.A in Persian Language and Literature, University of Tehran, Iran, Tehran.
چکیده [English]

The Persian ghazal has long served as a prominent poetic form for articulating emotional subtleties and profound human experiences, manifested through rhetorical devices such as simile, metaphor, and irony. Among the major figures of this tradition, Jami, a 15th-century poet, deeply engages with both the earthly and divine aspects of love. This study investigates the interconnected roles of nāz (coquetry) and niyāz (supplication) in Jami’s ghazals to enhance the understanding of his esthetic and philosophical vision. Despite Jami’s literary significance, the thematic and structural functions of nāz and niyāz in his poetry remain underexplored. Employing a descriptive-analytical approach, this research undertakes a close textual reading of Jami’s ghazals, identifying instances of nāz and niyāz through library-based data collection and interpreting them within rhetorical frame of Persian poetics. The findings suggest that nāz and niyāz are not merely recurring motifs but serve as core emotional states in the lover–beloved relationship. The divine beloved demonstrates absolute nāz, while the earthly beloved’s nāz is contingent upon their own niyāz. Additionally, niyāz is portrayed as a shared attribute between lover and beloved in human love. These results highlight the layered emotional dynamics in Jami’s work and point to possibilities for comparative studies, both concerning literary figures and historical contexts, to deepen literary-theoretical insights into Persian love poetry.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jami
  • ghazal
  • nāz
  • niyāz
  • rhetorical devices
  • esthetics
  • قرآن کریم.
  • آل‌ رسول، سوسن (1385). «عشق در عرفان اسلامی از دیدگاه عبدالرحمان جامی». دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. (179).177-157.
  • افصح‌زاد، اعلاخان (1378). دیوان جامی. ج1، فاتحة الشباب. با همکاری انستیتو شرق‌شناسی و میراث خطی. زیر نظر دفتر نشر میراث مکتوب. مرکز مطالعاتی ایران.
  • انوشه، حسن (1381). فرهنگنامة ادب فارسی، دانشنامة ادب فارسی. ج2. چ2. به سرپرستی حسن انوشه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • پورنامداریان، تقی (1403). شهود زیبایی و عشق الهی هفده مقالۀ عرفانی. چ2. به کوشش یاسین اسماعیلی. تهران: کتاب آبی.
  • ترینی قندهاری، نظام‌الدین (1393). قواعدالعرفاء و آداب‌الشعراء: فرهنگ اصطلاحات عارفان و شاعران. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: دانشگاه تهران.
  • جامی، نورالدین عبدالرحمان (1394). دیوان جامی. با مقدمه و اشراف محمد روشن. چ3. تهران: نگاه.
  • حکمت، علی‌اصغر (1320). جامی متضمن تحقیقات و تاریخ احوال و آثار منظوم و منثور خاتم‌الشعراء. تهران: توس.
  • خلیفه، عبدالحکیم (1383). عرفان مولوی. ترجمۀ احمد محمدی و احمد میرعلایی. چ5. تهران: علمی و فرهنگی.
  • دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. چ2. تهران: دانشگاه تهران.
  • رازی، نجم‌الدین (1312). مرصاد العباد من المبدأ إلی المعاد. به اهتمام حسین ‌الحسینی‌ النعمت اللهی. تهران: مطبعه مجلس.
  • رجایی بخارایی، احمدعلی (۱۳64). فرهنگ اشعار حافظ. چ2. تهران: علمی.
  • رضی، هاشم (1341). دیوان کامل جامی. تهران: پیروز.
  • زرین‌کوب، عبدالحسین (1386). سرّ نی. ج1. چ11. تهران: علمی.
  • سجادی، سیدجعفر (1373). فرهنگ معارف اسلامی. ج3. تهران: کومش.
  • سجادی، سیدجعفر (1393). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ10. تهران: طهوری.
  • شفیعی کدکنی (1375). صور خیال در شعر فارسی. چ6. تهران: آگاه.
  • شمیسا، سیروس (1370). سیر غزل در شعر فارسی از آغاز تا امروز. چ3. تهران: فردوس.
  • شمیسا، سیروس (1375). سبک‌شناسی شعر. چ2. تهران: فردوس.
  • ضیف، شوقی (1383). تاریخ و تطور علوم بلاغت. ترجمة دکتر محمدرضا ترکی. تهران: سمت.
  • عالی، فاطمه (1385). «سیر غزل در شعر فارسی». ادبیات فارسی. (6).114-95.
  • عطار نیشابوری، فرید‌‌الدین محمد (1391). تذکرة ‌الاولیا. بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهارس: دکتر محمد استعلامی.چ23. تهران: زوار.
  • غزالی، احمد (1359). سوانح‌العشاق. تصحیح هلموت ریتر، با مقدمه و توضیحات نصرالله پورجوادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • کاشانیها، زهرا (1395). «معناشناسی عشق از نگاه عرفا با رویکرد به نظرات مولوی». عرفان اسلامی. 13(48). 72-51.
  • کمالی، محمدرضا (1382). کیمیای عشق. قم: نجم‌الهدی.
  • کلینی، محمد بن یعقوب (1363). الکافی (فروع). ج6. تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  • مالمیر، تیمور؛ ناصری، شهلا (1403). «تبیین و تحلیل نشانه معناشناختی رمان پیکر فرهاد». دانشگاه سمنان: مطالعات زبانی و بلاغی. 15(37). 178-153.
  • مؤتمن، زین‌العابدین (1339). تحول شعر فارسی. تهران: طهوری.
  • مؤذنی، علی‌محمد (1379). «شورانگیزی در مثنوی مولوی». دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران). 43(155)، 307-322.
  • واعظ کاشفی، فخرالدین علی بن حسین (1356). رشحات عین‌الحیات. ج1. با مقدمه و تصحیحات و حواشی و تعلیقات دکترعلی‌اصغر معینیان. تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
  • یوسفی، غلامحسین (1388). چشمۀ روشن (دیداری با شاعران). چ12. تهران: علمی.